Sosyal medyada ‘challenge’ şeklinde adlandırılan bir nevi sosyal medya akımı olarak da bildiğimiz meydan okuma içerikleri üzerine yürütülmüş bir bilimsel çalışmadan söz etmek istiyorum bu yazıda. Çalışmayı ilginç bulduğumu söylemeliyim ve bu konuyu daha fazla ciddiye almamız gerektiği çalışmanın sonuçlarından anlaşılıyor.
Çocuklar ve ergenler en riskli hedef gruplar olduğu gibi, bu meydan okumalara genellikle sonuçlarının ne olabileceğini tam olarak anlamadan katılıyorlar.
Meydan okumalar, bağış kampanyalarını desteklemekten tehlikeli cesaret gösterilerine kadar uzanıyor ve açık eylem çağrılarıyla, akranları rol model almaya dayalı taklit davranışlarıyla ya da yalnızca çevrimiçi popülerlikleri sayesinde yayılıyor. Genellikle TikTok gibi platformlarda, başkaları tarafından yeniden üretilmek üzere tasarlanmış kullanıcıların oluşturduğu video veya görsel içeriklere dayanıyor. İçerikler, platformların algoritmalarından ve etiketlerden (hashtag) yararlanarak viral hâle geliyor ve etkileşimi artırıyor. Birçok meydan okuma zararsız eğlence sunuyor ve iyi amaçları teşvik etme amaçlı yayınlanıyor olabilir ancak, potansiyel olarak zararlı içeriklerin yoğun medya ilgisi gördüğü düşünülürse, özellikle genç kullanıcıları tehlikeli davranışlara teşvik eden meydan okumalar artık hepimizi alarm durumuna geçirmelidir.
Sosyal medya meydan okumaları hakkında öne çıkan endişelerden ilki, ergenlerin ve genç yetişkinlerin sosyal medyayı sık kullanmaları, dolayısıyla bu içeriklere daha fazla maruz kalmalarıdır.
İkincisi, yoğun maruz kalma sonucunda genç kullanıcıların belirli platformlara -özellikle TikTok’a- olan yönelimlerinin artması ihtimalidir. Bu platformlar, potansiyel olarak zararlı meydan okumaların yayılmasını istemeden de olsa teşvik edebilen algoritmalar kullanır. İçsel ödüllendirme mekanizmaları ve öneri sistemleri, tehlikeli içeriklerin hızla yayılmasına ve dikkat çekmesine imkân tanıyarak sorunu daha da derinleştirir. Bu durum, söz konusu faaliyetlere katılmanın akranlardan ilgi ve onay göreceği izlenimini yaratır ve pekiştirir.
Üçüncü olarak, gençler sosyal baskıya karşı artan duyarlılıkla karakterize edilen gelişimsel bir aşamadadır ve doğaları gereği taşıdıkları kırılganlık onları tehlikelere açık hale getirir. Örneğin bir araştırmada, YouTube’daki Momo Challenge gibi meydan okumaların, genç kullanıcıların kırılganlığından yararlanarak zararlı içerikleri olağanüstü yüksek etkileşim oranlarıyla yaydığı ve görevlerin zorluğunu sürekli artırarak potansiyel trajik sonuçlara ulaştırdığı bulunmuştur.
Meydan okumalar ve akımlar doğası gereği viral, yani yayılmacıdır. Diğer kullanıcılar tarafından tekrar edilir. Süreç çoğu zaman platform algoritmaları, etiketler, görsel içerikler ve işitsel destekleyiciler gibi unsurlarla geliştirilir. Özellikle kullanıcı etkileşimi ve öneri mekanizmaları, içeriğin tanınırlığında ve benimsenmesinde önemli rol oynar.
Sosyal medya meydan okumalarına ilişkin yürütülen çalışmalar doğal olarak sağlık odaklıdır, ancak tamamını olumsuz değerlendirmek de doğru bir yaklaşım değildir. Kimi meydan okumalar ve akımlar topluluk ruhunu geliştirmek ve iyi amaçlara destek olmak için oluşturulur. Örneğin, pandemi döneminde bu içeriklerin yalnızlık hissini azaltmak gibi olumlu sonuçları olmuştur.
Kimi örneklerde ise niyet ve sonuçlar farklı gelişmiştir. Örneğin, Ice Bucket Challenge, iyi bir amaç için (pozitif niyet) başlatılmıştır; fakat bazı katılımcılarda soğuk şok ya da kalp rahatsızlıklarını tetikleyerek beklenmedik ölümcül sonuçlara yol açabilmiştir (yüksek zarar, düşük risk).
Kiki Challenge, eğlence amaçlıdır (nötr niyet), ancak hareket halindeki araçlardan inip dans etmeyi içermesi ciddi güvenlik tehlikeleri yaratmıştır (yüksek risk, yüksek zarar).
Bilimsel çalışmalar sosyal medya meydan okumaları için şöyle bir sınıflandırma öneriyor:
Olumlu niyetli meydan okumalar, faydalı bir amacı teşvik etmeyi, kişisel gelişimi veya topluluk bağlarını güçlendirmeyi hedefler.
Nötr meydan okumalar, yalnızca eğlence amacıyla yapılır; zararlı değildir ama özel bir fayda da sağlamaz.
Olumsuz niyetli meydan okumalar ise tehlikeli eylemleri doğrudan veya dolaylı biçimde teşvik eder ve herhangi bir olumlu amaç taşımaz. Bu tür meydan okumalar ciddi zararlı sonuçlara yol açabilir ve platform dinamikleri nedeniyle hızla yayılma eğilimi gösterir.
- Olumsuz meydan okumalara katılan çocukların ve gençlerin motivasyonlarında dört konu öne çıkıyor:
Aidiyet ihtiyacı
Popülerlik ve tanınma arzusu
Başkalarının yaşadığı heyecan verici deneyimleri kaçırma korkusu (FoMO)
Toplumsal normlara karşı gelme dürtüsü
- Olumlu niyetli meydan okumalar içinde en fazla ilgi görenler yardım amaçlı olanlardır. Örneğin Ice Bucket Challenge, bu kategorinin en bilinen örneğidir. Bir başka örnek COVID-19 döneminde Dünya Sağlık Örgütü tarafından başlatılan #SafeHands Challenge’dır.
- Potansiyel olarak zararlı ve hatta ölümcül meydan okumalar en fazla incelenen türlerdir. Bunların başında, Blue Whale Challenge, Momo Challenge, Cinnamon Challenge, Tide Pod Challenge, Fire Challenge gibi örnekler bulunur.
- Nötr meydan okumalar arasında en çok ilgi görenler Emoji Challenge, BoredInTheHouse Challenge ve MakeUp Challenge olmuştur.
- Gençlerin meydan okumalara katılımını inceleyen çalışmaların bir kısmı, gençlerin katılımını ve risk alma davranışlarını motive eden güdüsel temellere odaklanırken, önemli bir kısmı ise içeriklerin yayılmasında sosyal medya platform dinamiklerinin etkisine dikkat çekiyor.
- Kimlik oluşumu ve gençlik kültürü odaklı çalışmalar, sosyal medya meydan okumalarının, gençlerin akran grupları içinde kimliklerini keşfetmeleri ve ifade etmeleri için bir araç olabildiğini ortaya koyuyor.
- Araştırmaların bir bölümü, katılımcıların büyük çoğunluğunun eğlenceli ve keyifli, kolay uygulanabilir ve akranlarından olumlu tepki alma ihtimali yüksek olan meydan okumalara ilgi duyduğunu ortaya koyuyor.
- Tehlikeli meydan okumalar daha yüksek ağ yoğunluğu sağlıyor ve daha hızlı yayılıyor. Bu da daha sıkı ve daha bağlı bir topluluk davranışı ortaya çıkarıyor. Kimi çevrimiçi davranışların yayılması, bulaşıcı hastalıkların yayılım dinamiklerine benzetilir. Örneğin, bir kişinin meydan okumayı ne zaman gördüğünün (meydan okumanın başlangıç veya geç döneminde) katılım kararını etkileyebileceğini gösterir. Kişinin sosyal ağının büyüklüğü de burada önemlidir. Sosyal çevresinde ne kadar çok kişi katılırsa, kişinin de katılma olasılığı o kadar artar.
- Gençlerin sosyal medya meydan okumalarına nasıl katıldıklarına bakıldığında, dört temel sürecin öne çıktığı görülüyor:
Rasyonel karar: Gençlerin katılımı bilinçli bir karar olarak başlar. Tutumlarında, akran katılımına dair algıları ve başarılı olabileceklerine dair inançları etkili olur.
İhtiyaç ve tatminler: Katılım büyük oranda sosyalleşme, topluluğa dahil olma, eğlence gibi içsel ihtiyaçların tatminiyle ilgilidir.
Gözlem yoluyla öğrenme: Meydan okumalar başkalarını izleyerek öğrenilir. Akranların ya da influencer’ların ödüllendirilmesi, takdir edilmesi veya olumlu sonuçları, gençlerin davranışlarını şekillendirir.
Duygusal bulaşma: Davranışlar bilinçsiz şekilde, duyguların bulaşması yoluyla da yayılabilir. Algoritmaların trend içerikleri öne çıkarması, bu süreci hızlandırır.
İçerik nedir ve kim tarafından üretilmiştir?
Tekrar edilme amacı ne olabilir?
Özgün tanımlayıcıları nelerdir? (Etiket, ses, efekt, görsel destek vb.)
Meydan okumanın arkasındaki niyet ne olabilir?
Ne kadar riskli? Neden olabileceği olumsuz sonuçlar neler olabilir?
Sonuç olarak…
Sosyal medya meydan okumalarının hızına ve dolayısıyla sonuçlarına yetişebilmek için kapsamlı ve sistematik bir çerçevede araştırmalar yürütülmelidir. Böylelikle, yeni fenomenler daha iyi tartışılabilir, erken tespit yapılabilir ve tehlikelere karşı düzenlemeler geliştirilebilir (örn. uyarılar, öneri algoritmalarının kısıtlanması, video silme).
Pozitif meydan okumaların öne çıkarılması, gençlerin ihtiyaçlarının daha iyi anlaşılmasına ve pratik önleme programlarının gerçek dünya senaryolarına daha yakın hale gelmesine katkı sağlar. Ayrıca, bu yaklaşım gençlerin öz-yeterliliklerini artırabilir ve yalnızca olumsuzluklara odaklanmayan dengeli bir yaklaşımın gelişmesine yardımcı olur. Gençlerle daha uyumlu önleme stratejilerinin ve programlarının geliştirilmesi öncelikli hedef olmalıdır.
Yararlanılan Kaynak
* Kobilke, L., & Markiewitz, A. (2024). Understanding youth participation in social media challenges: A scoping review of definitions, typologies, and theoretical perspectives. Computers in Human Behavior, 157, 108265.
Not: Bu yazıda yararlanılan kaynaktaki veriler derlenerek aktarılmıştır. İçerikte başka kaynaklardan yapılan alıntılara ilişkin detaylı bilgiler için adı geçen çalışmalar incelenebilir.
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar tamamıyla yazarlarının özgün düşünceleridir ve Onedio'nun editöryal politikasını yansıtmayabilir. ©Onedio