Geçtiğimiz haftalarda yağ fiyatlarına zam duyumu ile marketlerde yağ kuyrukları oluşmuştu. Geçen Kasım ayında yüzde 25 oranında zam gelen şekerde yeniden bir artış beklentisi olurken, piyasada şeker bulmak zorlaşıyor. uzmanlar yeni artışların gündemde olduğunu iletirken, şeker piyasasını anlamak ise şeker fabrikalarından ve özelleştirme politikalarından hatta ve hatta nişasta bazlı şekerden geçiyor.
Geçen yılın Kasım ayında yüzde 25 zamlanan şeker fiyatlarının yeniden gündeme gelmesi bu kez piyasadaki şeker yetersizliği ve hammaddesi şeker olan gıda üreticilerinin üretimde zorlanması ile gelen artışlar.
Cumhuriyet Gazetesi’nin geçen günlerde yaptığı bir haberde Türkşeker'in iç pazara şeker arzını kıstığı bildirildi. Şeker karaborsaya düşerken, İstanbul, İzmir ve hatta Gaziantep’te de tatlı ve şekerli ürün üreticileri, hammaddeye ulaşmakta zorlandığı öğrenildi.
İzmir Şekerciler, Pastacılar ve Yufkacılar Esnaf Odası Başkanı İhsan Esen, 50 kiloluk bir çuval şekerin fabrikada 290 lira olduğunu ama piyasada olmadığı için karaborsada 700 lirayı aştığını söyledi.
Esen bunu sebebini Türkiye Şeker Fabrikaları'nın iç piyasaya şeker vermemesi olarak açıkladı. Esen ayrıca, 'Türkiye şeker fabrikaları imalatçıya, üreticiye neden şeker vermiyor? İç piyasaya şeker vermeyerek neden paniğe sebep oluyor? Böyle yaparak krize giren iç piyasada diğer özel şeker fabrikalarında fiyatı artırmasına neden müsaade ediliyor?” sorularını da yöneltiyor.
Aydın Ticaret Odası Yönetim Kurulu üyesi Belgin Çekmen Altay, şekerli ürün üreten güçlü ve tekeli elinde bulunduran büyük gıda firmaları zamlardan sonra stoklarını artırdığını ve bunun da piyasadaki şeker miktarını azaltarak küçük üreticilerin hammaddeye ulaşımını zorlaştırdığını söylerken, Gaziantep Ticaret Odası (GTO) Başkanı Tuncay Yıldırım, şeker kullanan sanayiciler ve gıda toptancılarının şekere ulaşamadıklarını ve artan şeker fiyatlarından ötürü zor durumda olduklarını söyledi.
Yıldırım, şeker fiyatlarındaki artış nedeniyle işletmelerin yeni fiyatlama yapamadığını, taahhüde bağlı üretimlerde işletmelerin zarar ettiğini söyledi.
Gaziantep Ticaret Odası Başkanı’nın açıklamasına göre bu durum, ürün fiyatlarına yansırsa satışlar da düşebilir, enflasyon olumsuz da etkilenebilir.
Independent Türkçe'den Gökçen Tuncer'in haberinde, Türkiye İstatistik Kurumu'nun (TÜİK) şubat verilerine göre şeker fiyatı, son bir senede bile yüzde 45 ila yüzde 65 artmış durumda.
Tabloya göre 2011'den bu yana toz şekerin ortalama fiyatı yüzde 200'ün, küp şekerin ortalama fiyatı ise yüzde 150'nin üzerinde arttı. Bu değerler piyasadaki şeker satışının ortalaması.
15 Kasım'da şeker fiyatına yüzde 25 zam yapıldığını duyuran Türkşeker, kristal (toz) şekerin KDV hariç kilogram fiyatının 3,93 liradan, 4 lira 91 kuruşa çıktığını açıkladı. KDV dahil fiyat ise 5 lira 30 kuruş oldu.
Böylece kristal şekerin 50 kilogramlık çuval fiyatı da 212 liradan 265,28 TL'ye yükselmişti.
Şirketin internet sitesinde yer alan 2020 Sektör Raporu'na göre Türkşeker, yalnızca pancardan elde edilen şekeri üretiyor. (Nişasta bazlı şeker üretiminin detaylarına ileride değinilecek).
Yukarıdaki tablonun iki sene aralığında sıralanmasının nedeni ise, bazı yıllarda şeker fiyatının iki defa belirlenmiş olması, küp şeker ve kristal şeker fiyatlarının birlikte hesaplanması.
Örneğin 1 Ocak- 14 Temmuz 2011 arası küp şekerin kilogramı 2,26 lirayken, bu tarihten 2011 sonuna kadar 2,44 lira oldu. Kristal şeker de de bu 1,82 ve 1,97 lira oldu.
Kristal şekerin en güncel fiyatı 4 lira 91 kuruş olurken, 2011'e göre yüzde 170 daha pahalı tüketiliyor.
Mustafa Kemal Atatürk başkanlığında 17 Şubat- 4 Mart 1923 tarihleri arasında düzenlenen İzmir İktisat Kongresi'nde alınan kararlardan biri şeker fabrikalarının kuruluşu olurken, Kongre'den iki buçuk yıl sonra ilk şeker fabrikası kuruldu.
6 Kasım 1925 tarihinde ilk şeker fabrikasının temeli atılırken, Kırklareli'nde Alpullu 26 Kasım 1926'da, Uşak Şeker Fabrikası ise 17 Aralık 1926 tarihinde işletmeye açıldı. 1933'te Eskişehir, 1934'te Tokat Turhal Şeker Fabrikası izledi.
1951-1956 yıllarını kapsayan dönemde toplam 11 yeni şeker fabrikası kuruldu. Bu tarihten sonra kurulan fabrikalar da 1962'de Ankara, 1963 Kastamonu, 1977 Afyon, 1982 Muş ve Ilgın (Konya), 1983, Bor (Niğde), 1984 Ağrı, 1985 Elbistan (Kahramanmaraş), 1989 Erciş (Van), Ereğli (Konya) ve Çarşamba (Samsun), 1991 Çorum, 1993 Kars, 1998 Yozgat ile 2000'lerde 2001 Kırşehir, 2004 Çumra (Konya) ile 2007'de de Boğazlıyan (Yozgat) ve Aksaray şeker fabrikaları kuruldu.
Şeker fabrikalarının kaderi 2001 yılında değişti. 1956 yılında yürürlüğe giren 6747 sayılı Şeker Kanunu, fabrika kurma iznini ve şeker pancarı fiyatlarını belirleme yetkisini Bakanlar Kurulu Kararı'na bağlıyordu. Bu kanunu yürürlükten kaldıran 4634 sayılı Şeker Kanunu ise 04 Nisan 2001 tarihinde kabul edildi.
Yeni yasayla fabrika açma sınırlandırılmaları kaldırıldı, tek fiyat uygulamasından vazgeçildi, fiyatların piyasadaki arz ve talep koşullarına göre belirlenmesi kararı alındı ve şekerin iç piyasadaki satışına kota getirildi.
A kotası, yurtiçi talebe göre üretilen ve pazarlama yılı içinde iç pazara verilebilen şeker miktarını,
B kotası, A kotasının belli bir oranına tekabül eden, üretilen ancak piyasaya sunulmayan, güvenlik amacıyla depolanan şeker miktarını,
C şekeri ise A ve B kotaları dışında üretilen ve yurt içinde pazarlanamayan şeker ile işlenmek üzere ihraç kaydıyla temin edilen ham ve beyaz şekeri açıklıyor.
Yeni Şeker Kanunu, Tütün Kanunu gibi 2000'de Türkiye'nin borçlarına karşılık IMF ve Dünya Bankası'nın sunduğu 'özelleştirme' şartının bir ürünü oldu.
Vücut bulması ise 2001 mali krizi sonrası, dönemin Başbakanı Bülent Ecevit tarafından, Dünya Bankası'ndaki görevinden çağırılarak Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakanlığı görevine getirilen Kemal Derviş döneminde oldu.
Türkiye'ye gelirken Derviş'in ajandasında olan '15 günde çıkarılacak 15 kanun', Şeker Yasası, Tütün Yasası, Telekom Yasası, Tahkim Yasası gibi önemli kanunları kapsıyordu.
Şeker üretiminde, fiyatlandırmasında ve pazarlamasında usul ve esaslar getirerek piyasadaki istikrarın sağlanması amaçlanmaktadır. 2002-03 üretim döneminden itibaren Devlet tarafından fiyat açıklanmayacaktır.
Şeker piyasası, Şeker Kurulu tarafından düzenlenecektir. İhtiyaç fazlası şeker üretimine son verilerek devletin zarara uğraması engellenecektir.
Üretici ekim öncesinde fiyatı bilerek ekim kararı verecektir. Tüm çiftçilere doğrudan gelir desteği verilerek gelir kaybı giderilecektir.
Şeker fabrikalarının özelleştirilmesinin önü açılacaktır. Türk insanı daha ucuza şeker tüketecektir.
Önce, Kütahya Şeker Fabrikası, 2004 yılında Torunlar Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş.'ye, Adapazarı Şeker Fabrikası ise Adapazarı Pancar Ekicileri Kooperatifi'ne satıldı.
Türkşeker'e ait, 25 fabrikadan 10 tanesinin (Afyon, Alpullu, Bor, Çorum, Elbistan, Erzincan, Erzurum, Kırşehir, Muş, Turhal) satışı, 2018'de Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından yapıldı.
20 Şubat 2018 tarihinde 14 fabrikanın (Afyon, Alpullu, Bor, Burdur, Çorum, Elbistan, Erzincan, Erzurum, Ilgın, Kastamonu, Kırşehir, Muş, Turhal ve Yozgat Şeker Fabrikaları) özelleştirilmesi için ihale süreci, Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından başlatılmıştı.
Yukarıda bahsedildiği gibi devir işlemi tamamlanan 10 fabrika dışında Burdur, Yozgat ve Ilgın Şeker fabrikalarının satışı ise 25 Aralık 2018 tarihli ve 505 sayılı Cumhurbaşkanlığı kararı ile iptal edildi.
2018'de 10 şeker fabrikasının özelleştirilmesi ile üretim, 1 milyon 176 bin ton'a geriledi.
2003'te Türkiye toplam pancar şekeri üretiminin yüzde 74'ü Türkşeker tarafından üretilirken, fabrika sayısının azalması ile bu oran yüzde 30'lara kadar düştü. 2020/2021 pazarlama yılı için bu oran, yüzde 35.
Bu veriler yalnızca Türkşeker'in üretimine ait.
Türkşeker'in üretimi 2018'den bu yana azalış gösterirken, özel fabrikaların üretimi 1,5 milyon tondan 1,6 milyon tona çıktı.
TÜİK verilerine göre şekerin ortalama fiyatına bakıldığında ise 2015-2018 yılları arasında fiyatı 70 ila 80 kuruş değişen şeker, 2018'den bu yana yaklaşık 4 ila 5 lira pahalılaştı.
Çünkü hem piyasada ikili bir fiyatlama yapısı var hem de şeker pancarı üretiminde azalma.
Yıldırım, Tarım Dünyası adlı internet sitesinde kaleme aldığı yazısında, kuraklık ve benzeri nedenlerin pancar üretimini olumsuz etkileyeceğini söylüyor.
TÜİK'in 30 Aralık'ta açıkladığı '2021 Bitkisel Üretim İstatistikleri'ne göre, 2020 yılında 23 milyon ton olan şekerpancarı üretimi, 2021'de yüzde 20,7 gerileyerek yüzde 18,3 milyon ton oldu.
İkili bir piyasada fiyat baskısının oluştuğunu söyleyen Ali Ekber Yıldırım, enflasyon artmasın diye Türkşeker'in iki yıldır fiyat artırmadığını söyledi.
Özel sektör, yaklaşık bir ay önce şekere önce yüzde 25 sonra da yüzde 16 olmak üzere toplamda yüzde 41 zam yapmak durumunda kaldı. Ali Ekber Yıldırım, şunları söyledi:
Özel sektör şeker fabrikaları 50 kiloluk şekerin çuvalını 302-305 liraya satarken, Türk Şeker aynı şekeri 210 liradan satıyordu. Doğal olarak marketler, imalatçılar, üretimlerinde şeker kullanan sanayicilerin hepsi Türk Şeker'den şeker almayı tercih edince büyük bir talep oluştu. Bir tarafta şeker var ama fiyat yüksek diye talep edilmiyor, diğer tarafta şeker ucuz diye arzın çok üzerinde bir talep var. Rafların boşalması bundandı.
Namı diğer 'Yüksek Fruktozlu Mısır Şurubu' olan nişasta bazlı şeker, mısır nişastasının yapısındaki glukozun bir kısmının bir enzim ile fruktoza dönüştürülmesi ile elde ediliyor.
Türk Böbrek Vakfı, NBŞ'nin kristal şekere göre yaklaşık 2,5 kat daha tatlı olduğunu, daha hızlı eridiğini ve ucuz olduğundan hükümetlerden daha fazla destek alıyor ve yaygın olarak kullanılıyor.
NBŞ, alkollü, gazlı, kolalı içeceklerde, tat verici olarak meyve suyu sanayiinde, tadı artırma ve fermante edilebilen özelliği ile de çikolata, şekerleme, tatlı, bisküvi ve unlu mamullerin üretiminde kullanılıyor.
Her gün 15 gram fruktoz tüketimi yeterli kabul edilirken, ancak 'Yüksek Fruktozlu Mısır Şurubu', genelde bu miktarın üzerine çıkıyor.
Fruktozun fazlası, ürik asit düzeyini yükseltirken, obeziteye, alkol-dışı karaciğer yağlanmasına, hipertansiyona, kan yağlarının yükselmesine, metabolik sendroma ve tip 2 diyabete yol açıyor.
Bunun yanı sıra pankreas kanseri, siroz, karaciğer kanseri, safra kesesi iltihabı, pankreas iltihabı, koroner kalp hastalığı, diş çürümesi, depresyon, gut, böbrek yetersizliği, migren ve varis gibi hastalıklara zemin hazırlıyor.
Şeker Kanunu'na göre NBŞ için belirlenecek toplam A kotası, ülkenin toplam A kotasının yüzde 5'ini geçemez. Cumhurbaşkanı bu oranı, yüzde 50'sine kadar artırmaya veya yüzde 50'sine kadar azaltmaya yetkilidir.
2018/2019 pazarlama yılı için yüzde 5 olarak uygulanan nişasta bazlı şeker kotası, 2019/2020, 2020/2021 ve 2021/2022 pazarlama yılları için yüzde 50 azaltılarak yüzde 2,5'e düşürüldü.
Yani örneğin, 2019/2020 dönemi için hem şeker pancarı hem NBŞ A kotasının toplamı 2 milyon 700 bin tondu. Bunun yüzde 2,5'ine denk gelen 67 bin 500 ton ise NBŞ kotası. Bu değer, 2020/2021 ve 2021/2022 pazarlama dönemleri için de aynı.
Tarım ve Orman Bakanlığı'nın verilerine göre ihraç amaçlı dahil üretilen nişasta bazlı şeker miktarı 2020/2021 pazarlama yılında 591 bin ton seviyesinde gerçekleşti. Bu miktarın 532 bin tonu C şekeri, yani ihraç için üretilen kısım.
Şeker Kanunu kapsamında kota tahsisi yapılan beş şirket var. Bunlar:
Mısır gibi pek çok üründe küresel pazarı domine eden ABD merkezli Cargill, Türkiye ile ilk işbirliğini 1960'da yapmış, İstanbul merkezini ise 1992'de açmıştı. Sektöre 156 yılı geride bırakan şirket, 2021 mali yılında 5 milyar dolarlık net gelir ile tarihi bir rekora imza attı.
1902'de kurulan çok uluslu gıda işleme şirketi Archer-Daniels-Midland'ın alt kuruluşu olan Amylum, 1992'den bu yana nişasta ve glikoz şurubu üretimi yapıyor.
1993 yılında Avrupalı nişasta üreticisi Cerestar ve Ülker ortaklığıyla kurularak, 1996'da üretime başladı. Cargill'in 2002'de Cerestar firmasını satın alınması ile Tükiye'de Cerestar'a ait olan Pendik Nişasta Sanayi hisselerinin yüzde 50'si Cargill'e geçti.
1985'te Adana merkezli kurulan Sunar Mısır, gıda, tekstil ve kağıt başta olmak üzere bir çok sektöre; glukoz ve izoglukoz, doğal nişasta, modifiye nişasta, dekstrin, poliol, mısır kepeği, mısır özü ve mısır gluteni gibi ürünleriyle hammadde sağlıyor.
Ticari hayatına 1997 yılında başlayan Adana merkezli Tat Nişasta, tamamı yerli sermayeli Tezcanlar Yatırım A.Ş. bünyesinde yer alıyor. 80'den fazla ülkeye ihracat yapan şirket, Coca-Cola, PepsiCo, Unilever, Danone, Mondelez, Nestle, Ferrero, Dr. Oetker gibi lider gıda üreticilerine hammadde sağlıyor.