Marcos, Meksika’nın güneybatı eyaleti Chiapas'ta 90'lı yılların başında başlayan Zapatista hareketinin en bilinen yüzüdür.
Guillen liseye Tamaulipas Tampico'daki bir cizvit okulu olan Instituto Cultural Tampico'da gitmiş ve tahmini olarak özgürleştirme düşüncesiyle orada tanışmıştır. Daha sonra, Mexico City'e taşınmış ve Meropolitan Autonomous University'den (UAM) mezun olmuştur. Aynı üniversitede felsefe master'i yapmış ve profesör olarak çalışmaya başlamıştır. Bundan sonra devrimci hareketini başlatmak için buradan ayrılmıştır. Marcos Rafael Guillen olduğunu her zaman reddetmiş ve Rafael Guillen'in başına ne geldiğini bilmeyen ailesi de Marcos'un Rafael olup olmadığı konusundaki düşüncelerini açıklamayı reddetmiştir. 2001 yılındaki Mexico City'ye yürüyüş sırasında Marcos UAM'ı ziyaret etmiş ve burada yaptığı konuşmasında UAM'da daha önce en az bir kere bulunduğunu açıkça ifade etmiştir....
Kim olduğuna dair iddialar ancak söylenti düzeyinde kalmıştır. Meksika hükümetine göre yıllar önce ortadan kaybolan bir akademisyendir.
Maya kökenli halktan biri ve hareketin lideri olmamasına rağmen 1994 ayaklanmasında yaptığı konuşmayla yerli halkın, kar maskesi ve piposuyla yarattığı imaj ile de uluslararası kamuoyunun yeni devrimci figürü olmuştu.
Kar maskesiyle örgüt hiyerarşine karşı olan, piposuyla Emperyalist sigara tekellerine karşı duran, Subcomandante sıfatına kötü niyetli gazetecilerin “emirleri kimden alıyorsunuz, esas kumandanınız kim?” sorusuna “esas kumandan Che Guevara’dır” yanıtını vermistir.
Marcos yıllar evvel ölen çok saygı duyduğu bir mücadele arkadaşının adıydı; esas adı değildi. Aksanından Mexico City'den olduğu, Chiapas'lı olmadığı anlaşılıyordu. Bir röportajda 1983 yılında, 11 arkadaşıyla birlikte bölgeye, yerli halkı bilinçlendirmeye geldiğini, o günden bu yana Chiapas'ta yerli halk için mücadele verdiğini söyleyecekti. Kalemi çok ama çok güçlüydü; ince bir mizahla sistemi eleştiriyor, kimi zamansa duygulu, şiir dolu yazılar döşeniyordu. Bu yanıyla daha çok geçmişin romantik devrimci tiplerini anımsatıyordu. İyi felsefe biliyordu, çok okumuş çok tartışmış, çok düşünmüş olduğu her satırından anlaşılıyordu. Yazıyor, yazdıkça yazıyordu. Bir yazısında “aceleyle yazıyorum, her satırım sonuncusu olabilir” diyecekti.
Cia'nın gay olduğunu iddia etmesi üzerine “evet ben San Francisco'da bir gay, Güney Afrika'da bir siyah, Avrupa'da bir Asya'lı, İspanya'da bir anarşist, İsrail'de bir Filistin'li, San Cristobal sokaklarında bir maya yerlisi, Almanya'da bir Yahudi’yim, bir işsiz, mutsuz bir öğrenciyim...” yanıtını vermişti.
Marcos’un tüm yönlerinin anlatıldığı, Nick Henck’in yazdığı ve Eylem Kaftan’ın Türkçe'ye çevirdiği “Subcomandante Marcos-Maskeli Adam” adlı eser resimleriyle Timsah Kitap’tan yayımlandı.
Marcos’un, “Işık ile Gölge Arasında...” başlığıyla İspanyolca olarak kaleme aldığı veda mektubunu Oso Sabio İngilizceye çevirdi ve Işık Barış Fidaner de İngilizce metinden bazı bölümleri Türkçeye çevirdi. Marcos, mektubunda şunları söyledi:
“1 Ocak 1994 sabahı, devlerden -ya da yerli isyancılardan- oluşan bir ordu [Chiapas'taki] kasaba ve kentlere inerek, adımlarıyla dünyayı sarstı. Birkaç gün sonra, düşenlerimizin kanı halen sokaklardayken, dışarıdakilerin bizi görmediklerini fark ettik. Yerli toplulukları tepeden görmeye alıştıklarından, bizi görmek için başlarını kaldırmadılar; aşağılanmamızı görmeye alıştıklarından, onurlu isyanımızı kalpleri anlamadı. Bunun yerine, kar maskesi giymiş karışık-ırktaki görebildikleri tek kişiye odaklandılar. Şeflerimiz o zaman dediler ki “sadece kendi düzeylerindeki şeyleri görüyorlar, küçükler. O zaman onların düzeyine bir kişi koyalım ki onu görebilsinler ve onun aracılığıyla bizi görebilsinler.”
(…)
“Ve böylece karmaşık bir dikkat dağıtma manevrası başladı: korkunç ve harika bir sihirli numara; yerli kalbimizin yaramazca bir hamlesi; yerli bilgelik, modernitenin kalelerinden biri olan medya’ya meydan okudu. Marcos adlı kişiliğin inşası başlamıştı.”
“Kendimiz olurken bizi olduğumuz gibi görmeye yetkin insanlar bulmak için zamana ihtiyacımız vardı. Bizi tepeden değil tabandan görebilecek insanlar bulmak için; gözümüzün içine empatiyle bakabilecek insanlar bulmak için zamana ihtiyacımız vardı. Marcos’u, bu kişiliği tanımlamama izin verseniz, size hiç duraksamadan derim ki, o büyük bir kamuflajdı.”
(…)
“Onlar sizi öldürenleri yakalayıp mahkum etseler de, her zaman size baskın yapacak başka birilerini bulacak ve yaşamınızı sonlandıran dehşetli dansı tekrarlayacaklardır.”
“Adaletsizliğin birçok ismi bulunmakta, birçok feryata yol açmakta. Ve unutmayın ki, birisi fısıldarken, bir başkası feryat eder. Onları dinlemekle bulacağımız rota, adaletsizliği bereketli bir şeye dönüştürebilmeli. İhtiyaç duyduğunuz yalnızca başınızı alçaltmak ve kalbinizi yükseltmektir.”
“İstediğimiz adalet, inat ve ısrarla hakikatin aranmasıdır.”
“Galeano’nun yaşaması için birimizin ölmesinin gerekli olduğunu düşünüyoruz. Bu yüzden karar verdik, bugün , Marcos ölmeli.”
“Ve mezarına bıraktığınız taşlarda, kendinizi satmamayı, teslim olmamayı, vazgeçmemeyi öğreneceksiniz.”
“Sabah 2:08 itibariyle ilan ediyorum ki, -kendini Paslanmaz Çelik ilan etmiş olan- Subcomandante Insurgente Marcos’un varlığı son bulmuştur.”