Hangimiz dobra, dürüst olduğunu söyleyebilir? Hepimiz. Peki hangimiz küçük de olsa yalanlar söyler? Yine aynı kümedekiler, hepimiz.
Hem sosyal ve hukuki normları hiçe sayıp hem de doğruluğun izinden gittiğimizi düşünmemiz aslında bizi insan yapan özelliklerimizden biri ve dikkatli incelenmediğinde bu özelliğimiz bizi pek de iyi yollara saptırmıyor.
Alın çayınızı kahvenizi, davranışsal psikolojiyle bir gezintiye çıkalım.
Yalanı tanımlarken bile 'birazcık' dedik, sempatikleştirdik! Tam bu tip bir mantık çalıştırarak bazı yalanları dürüstlüğümüzü zedelemeyecek yalanlar olarak tanımlamaya meyilliyiz. Buna da 'uydurma faktörü' deriz, bu faktörün sınırları içerisinde vicdanımızı rahatsız etmeyecek bazı ihlalleri yapmaya hazırız.
Örneğin hız sınırı 82 km/h olan bir otoyoldan 100 km/h ile geçip giderken kurduğumuz mantık bizi bir suç işlemediğimize kolayca ikna eder, mantığımıza bakacak olursak sadece kuralları biraz esnetiyoruzdur.
Onlarca örnek var, önemli olan burada kurallarla mantığımız arasındaki boşluğu neyle doldurduğumuz, yanıt basit: Bahaneler!
Kimseye bir zararım yok.
Herkes yapıyor, sadece ben değilim.
Kırmızı ışıkta geçen varken benimki de bir şey mi?
Fakat bahanelerin rahatlatıcı etkisi tek başına gelmiyor, bahaneler arttıkça ortaya çıkan ihlallerin çapı da büyümeye başlıyor.
Ariely ve ekibi, yaptıkları deneyde katılımcılara basit işlemler olan bir kağıt verip işlemlerde yaptıkları doğru yanıtları zihinlerinde tutmalarını söyledi. Ardından hiçbirinin kağıdına bakmadan tüm kağıtları alıp kağıt parçalayıcıya atarak katılımcıların kaç soruyu doğru yanıtladıklarını sordular.
Kimisi 4, kimisi 6 soru yanıtlamıştı fakat bildikleri sorular kadar bilmedikleri bir şey vardı, kağıt parçalayıcı katılımcıların doldurduğu kağıtları parçalamayacak biçimde değiştirilmişti. Yani kimin kaç soru yanıtladığı bilgisi Ariely ve ekibinin ellerindeydi.
Peki, sonuç neydi?
Çok küçük bir oran tam anlamıyla hile yapmış, tüm soruları yanıtladığını belirtip sadece birkaç soru yanıtlayabilmişti. Büyük çoğunluk 'birazcık' hile yapmıştı.
Fakat kişiler direkt fayda sağlamadıkları durumlarda, başkasına iyilik yaptıklarını düşünerek yalan söylüyorlarsa yalan makinesi bile bu yalanı tespit edemiyor çünkü içsel bir muhakeme yok, iç rahatlığı var.
İlginçtir, bu tip bir iç rahatlığı çevremizde yalan ve hileye olan tahammülden de besleniyor. Yani etrafımızda hile yaptığını bildiğimiz insanlar varsa ve onlara müsamaha gösteriliyorsa biz de eşiğimizi güncellemeye hazırlanıyoruz. Hız sınırı örneğinden ilerlersek, diğer sürücülerin bizden daha yüksek hızlarda seyretmesi fakat ceza almaması 'normal olan hızı' güncelliyor.
Tıpkı yapılan deneylerde, deneyden önce hile yapmayacağına dair belge imzalatılan katılımcıların sadece bu ahlaki norma bağlı hissederek hiç hile yapmaması gibi, bazı detaylar bizlerin dürüstlük algısını tamamen değiştirebiliyor.
Sonuçlar her zaman aynı oldu. Belirli bir ahlaki zemin oluşmadığında kural ihlallerini engellemenin mümkün olmadığı sonucuna ulaşabiliriz. Yani herkesin kurallara uyma eğiliminde olduğuna inanmadığımız sürece otoyollarda hız sınırlarını ihlal etmeye devam edeceğiz ve buradaki yasa ihlali bizim için olağan olmaya devam edecek.
Hep birlikte, bütüncül bir değişimin parçası olduğumuzda ihlallerin yerini hoşgörü alır mı, ne dersiniz?
efenim kusura bakılmasın da çoğu uyarı 50 sene evvelinin alışkanlığı. duble yolda 50 km/s limiti ne demek, dümdüz yol hiçbir şey yok 50 ile gidilecek. bu arada teessüf ederim. hız limitlerine uyacağım derken 110 ile sol şeridi kapayan 34 plakalı beyefendiler! bunu yapmayın. 110 km/s hız limiti kuralı olabilir doğrudur fakat sol şeridi sollama haricinde sürekli işgal etmek de kural hatasıdır. geldi yine yaz mevsimi doluştunuz bizim buralara. hoş geldiniz eyvallah da şu sol şeridi kapatmayın kardeşim, amma takıntılısınız. sonra sağınızdan geçip önünüze kırınca bozuk atıyorsunuz.
Trafikte hala var diye 25 yillik arabalara gore belirleniyor kurallar. Kimse aksini iddia etmesin. 3 seritli dumduz yola 50, 5 seritli dumduz yola 82 sınırı koymanin baska aciklamasi yok. Bazi kurallar cignenir sayet sartlar uygunsa. Alkol kullanmam, direksiyondayken sohbet dahi etmem; arabamin sınırlarını ve kendi becerilerimi bilirim. Abartmadan yeri geldiginde cignerim o kurali. Yoksa mumkun degil binilmez şahsi bir araca.
devletin koyduğu hız sınırları çok düşük.. adam çevre yolunda. 70 hız sınırı koymuş.. inan 70'le gidilse trafik tıkanır o yolda