Türkiye'de 2021 Eylül ayından 2023 Mayıs seçimlerine dek uygulanan ekonomi modeli, yeni görev alan ekonomi yöneticileri tarafından direkt açıklanmasa da sonlandırıldı. Yaklaşık 20 ay boyunca uygulanan modelin ekonomik temellerde yarattığı etkilerin silinmesi için bir 'şok terapisi'ne ihtiyaç olduğu söyleniyor. Nedir bu şok terapisi?
İlk görevi fiyat istikrarı olan TCMB'nin fiyat istikrarından önce cari denge hedefi koymasıyla başlayan ekonomi modelinde, yine TL'nin hamisi olmakla yükümlü TCMB'nin TL'nin değerinde 'kontrollü' bir değer kaybı yaratmak suretiyle ihracatı artırıp, cari açığı kapatarak, kısaca kâra geçip enflasyonu da düşürmek hedeflenmişti. Oysaki bu uzun vadede ve çok yatırım isteyen bir modeldi. Alım gücünü düşürmekle kalmazken, birçok hedefte evdeki hesap da çarşıya uymadı.
Seçimlere kadar, dere-at ilişkisiyle giden sistemde seçimlerin hemen sonrasında değişim kaçınılmaz oldu. Değişimin ardından da piyasalarda beklentiler büyük oldu.
Yaklaşık 2 yıl boyunca sürekli beklenti içinde olan vatandaş, üretici, sanayici, ihracatçı, inşaatçı, finansal vb. tüm kesimler yapılan hamleleri yeterli görmedi. Bu da 'Bir kapatıp-açsak mı?' misali ekonomide 'Şok terapisini' gündeme getirdi.
Tüm fiyatların serbestleştirilmesi, özelleştirme, ticaretin serbestleştirilmesi, sıkı para politikaları ve maliye politikaları yoluyla istikrarın sağlanması da dahil olmak üzere, ekonomiyi liberalleştirmek için uygulanan bir politikalar bütünü olan şok terapisi, ilk olarak komünizm sonrası, komuta ekonomisinden piyasa ekonomisine geçiş için uygulandı.
Diğer yandan döviz kurlarındaki seyre bakıldığında da kontrollü hareketlerin henüz sona ermediği de konuşuluyordu.
TL'deki değer kaybının, TCMB'nin dediği şekilde 'kademeli' hamlelere karşı, 'şok terapisi' konusunda ders niteliği taşıdığını söyleyen Brooks, özelikle son 2 yıldır uygulanan politikalardan sonra, piyasaların 'şok tedavisi' istediğini belirtti. Geçen hafta TCMB'nin yaptığı, 650 baz puanlık faiz artırımının 'geçmişten kopuş için yeterli görülmediğini' söylerken, korkutan finali de şu cümleyle yaptı:
Şok tedavisi acı vericidir, ancak uzun vadeli maliyeti daha düşüktür...
Şok terapisi, karma bir ekonomiyi liberalleştirmek veya planlı ya da kalkınmacı bir ekonomiyi ani ve dramatik neoliberal reformlarla serbest piyasa ekonomisine dönüştürmeyi amaçlayan bir program olurken, genellikle fiyat kontrollerinin sona ermesi, devlet sübvansiyonlarının durması, kamuda özelleştirme ve daha yüksek vergi oranlarıyla özellikle kamuda kemer sıkarak sıkı maliye politikaları yürütmeyi içeriyor.
Şok terapisinin ilk örneği, Pinochet'nin askeri darbesinden sonra Şili'de yapılan neoliberal reformlar olurken, Bolivya'da 1985 yılında hiperenflasyonla mücadelede de kullanıldı. İlham olarak da İkinci Dünya Savaşı'nın ardından fiyat kontrolleri ve hükümet desteğinin çok kısa sonlandığı Alman ekonomisindeki durum gösterildi.
Bir kesim krizleri sona erdirerek istikrarla büyümenin yolunu açmaya yardımcı olduğunu savunurken, Stiglitz'in başı çektiği bir kesim de krizleri daha da derinleştirdiği ve sosyal olarak dezavantajlı ya da alt gelir grubunu daha zorladığı görüşünü savunuyor.
Gelir bazında da Rusya'da, 2015 yılında vatandaşların yüzde 99'unun ortalama geliri 1991 yılından gerideydi.
Ekonomist Milton Friedman'ın savunduğu şekilde, bu politikaların genellikle istenmediğini, daha fazla eşitsizlik, politik sorunlar, ani işsizlik ve emeğin değersizleşmesi gibi siyasi ve sosyal şoklarla geliştiğini belirtti.
Ekonomist Jeffrey Sachs 'şok terapisi'ni icat ettiği söylense de bundan pek hoşlanmadığını, aslında bu söylemin medya tarafından yayıldığını ve 'kulağa çok daha acı verici' geldiğini söylüyor.
Türkiye Ekonomi Modeli diye bir şey yok. Ferasetine güvenilen cahillerin desteği ile uzay çağında kabile yasalarını referans alıp PR yapma çalışması ekonomik buhranla sonuçlandı. Bir de şu şeylerine politika adı altında yaptığı sözde reform, devrim ve proje gibi balonlar üzerinde analiz yapılması benim tuhafıma gidiyor. Üç yaşındaki bir çocuğun kağıda yaptığı anlamsız şekilleri ciddiye alarak fikir yürütmekten farksız bir durum.