Ekonomi denince çoğumuzun aklına karmaşık grafikler, dolar kuru ya da “enflasyon yine ne olmuş?” sorusu geliyor. Ama aslında ekonominin temel kavramları, sandığımız kadar korkutucu değil. Hadi gel, serbest piyasa denen kavramı birlikte inceleyelim ve devletin bu alana ne kadar karıştığını biraz kurcalayalım. 👀
Evet, bu kavramı duyduğumuzda aklımıza hemen herkes istediğini yapıyor, kimse kimseye karışmıyor gibi bir tablo geliyor. Ve dürüst olmak gerekirse bu çok da yanlış değil. Serbest piyasa, temelde üreticiyle tüketicinin özgürce bir araya geldiği bir sistem.
Üretici malını ya da hizmetini belirli bir fiyatla sunar, tüketici de almak isteyip istemediğine karar verir. Fiyatlar ise bu alışverişin doğasında, yani arz ve talep dengesine göre şekillenir. Kimseden izin almak gerekmez, müdahale de olmaz. Ama unutmamak lazım ki bu sistemin sorunsuz işlemesi için herkesin eşit şartlarda olması gerekir. Gerçek dünyada işler bu kadar basit olmuyor tabii.
İdeal bir senaryoda devlet sadece sahada hakemlik yapar. Kuralları önceden koyar ve oyunun adil oynanmasını sağlar. Yani müdahale etmez ama gözü hep üzerinizdedir. Birileri kuralları ihlal etmeye kalkarsa –örneğin, büyük bir şirket piyasadaki küçük rakipleri ezmek isterse ya da tüketiciyi kandırırsa– devlet devreye girer.
Serbest piyasa sistemi kâğıt üstünde güzel çalışsa da, her zaman ideal koşullar altında işlemiyor. Örneğin bazı mallar vardır ki, toplumun geneli için hayati önemdedir. Ekmek, ilaç, elektrik gibi ürünlerin fiyatları aşırı yükseldiğinde, insanların temel ihtiyaçlarını karşılaması zorlaşır. Bu gibi durumlarda devlet “ben karışmam” diyemez. Müdahale etmek zorunda kalır. Aksi takdirde piyasada adaletsizlik büyür, sosyal sorunlar patlak verir. Bu yüzden serbest piyasa bazen kontrol altında tutulmalıdır, çünkü “bırakınız yapsınlar” felsefesi her zaman herkese iyi gelmez.
Aslında devletin müdahalesi genellikle olağan dışı durumlarda, yani kriz zamanlarında ya da piyasa kendi kendine düzen sağlayamıyorsa devreye giriyor. En net örneklerden biri pandemi süreciydi. Hatırlarsan o dönemde maske, dezenfektan, kolonya gibi ürünlerin fiyatları bir anda uçtu. Talep çok fazlaydı ama bazı fırsatçılar bu durumu kötüye kullandı. İşte o anda devlet “dur bakalım” dedi, fiyat sınırlamaları getirdi, üretimi teşvik etti.
Hayır. Müdahale bazen dengeyi sağlamak, adaleti tesis etmek ve halkı korumak için gereklidir. Ancak sık sık ve ölçüsüz müdahale de yatırımcıyı korkutur, piyasanın dengesini bozar. Yani burada önemli olan dengeyi kurabilmek.
Hayır, kesinlikle değil. Hatta aksine, doğru işlediğinde serbest piyasa oldukça verimli ve yaratıcı bir ortam sağlar. Girişimciler yeni fikirler geliştirir, şirketler daha iyi hizmet vermek için yarışır, tüketiciler ise daha çok seçeneğe sahip olur. Bu dinamizm, ekonomik büyümeyi de beraberinde getirir. Ancak her güzel sistem gibi, bu da kötü niyetli insanlar tarafından suiistimal edilebilir. Eğer denetim zayıfsa, büyük firmalar küçükleri ezebilir, tekelleşme başlayabilir, fiyatlar yapay biçimde yükseltilebilir. Bu da piyasayı adaletsiz bir yapıya sokar.
Tabii ki hayır. Örneğin Amerika daha serbest, daha liberal bir ekonomi modelini benimserken; Fransa, Almanya gibi Avrupa ülkeleri sosyal devlet anlayışını benimseyerek daha sık müdahale eder. Çin gibi ülkelerde ise zaten piyasa tamamen devlet kontrolündedir. Yani “herkesin serbest piyasa tanımı biraz farklı” desek yanlış olmaz.
Pek değil. Çünkü enflasyon, sadece arz-talep dengesiyle çözülecek bir mesele değil. Merkez bankalarının faiz kararları, devletin harcamaları, döviz kuru gibi birçok faktör devrede. O yüzden zaman zaman müdahale gerekebiliyor. Serbest piyasa güzel ama tek başına sihirli bir değnek değil.
Evet, hâlâ geçerli ama daha temkinli uygulanıyor. Dünya artık yalnızca ekonomik büyümeye değil, eşitlik ve sürdürülebilirliğe de önem veriyor. Bu yüzden serbest piyasanın da “etik kurallara” uyması bekleniyor. Örneğin çevreyi kirleten bir firmanın sadece karına bakılması artık kabul edilmiyor. Yani sistem büyürken aynı zamanda “insanca” olması da bekleniyor.
Serbest piyasa, ekonominin kalbidir ama bu kalbin düzenli atabilmesi için ritmini kontrol eden bir beyin de gerekir. O beyin çoğu zaman devlettir. Piyasa serbestçe işlesin, rekabet olsun, yenilik artsın... Ama aynı zamanda denetim mekanizmaları da çalışsın, adalet sağlansın. Bu denge kurulduğunda ekonomi tıkır tıkır işler.