Rasyonel kelimesinin kullanımını özellikle matematikte 'rasyonel sayılar' ile görmüş olabilirsiniz. Fakat rasyonel, ekonomide, sosyolojide, psikolojide, siyasette ve biyolojide sık sık kullanılan bir kavramdır. Rasyonelliğe özellikle felsefi alanlarda rastlamak mümkündür. Akılcılık, usçuluk olarak da kullanılan rasyonellik terimi birçok farklı alanda ele alınabilir. Peki rasyonel nedir, ne anlama gelir? Rasyonel düşünce ve rasyonel zemin ne demek?
İşte detaylar...
Rasyonel kelimesi dilimize Fransızca'dan geçmiştir. Bu kelimenin kökeni Latince'ye dayanır. Latince ratio (oran, gerekçe, yargı akıl) sözcüğüne eklenen al ekiyle kelime türetilmiştir.
Latince'de rationalis olarak kullanılan kelime, Fransızca'ya rationel olarak geçmiştir. Dilimizde ise rasyonel olarak yer edinmiştir.
Kelime anlamı olarak 'akla uygun, akılcı' anlamlarına gelir.
Güncel TDK sözlüğünde rasyonel kelimesinin anlamı 'akla uygun, aklın kurallarına dayanan, ölçülü, ussal, hesaplı' olarak açıklanmıştır.
Örnek cümle olarak ise 'Rasyonel bir çalışma.' cümlesi örnek gösterilmiştir.
Rasyonellik ilk olarak felsefi bir önerme olarak ortaya çıkmıştır. Rasyonellikte ölçüt alınan şey gerçeklik ve doğruluktur. Akla dayalı ve akla uygun olan durumların önermesi için kullanılmış bir terimdir. Akılcılık olarak da tanımayabileceğimiz rasyonellik, ekonomide, psikolojide, siyaset biliminde ve sosyolojide yer edinmiştir.
Farklı alanlardaki çalışmalarda önemli bir kavram olarak karşımıza çıkan rasyonellikte neyin rasyonel olduğunu belirlemek önemlidir. Yapılacak şeyin akılcılığa uygun olup olmadığını belirlemek için ise şüpheci bir yaklaşım yapılmalıdır.
Yani herhangi bir alandaki çalışmalarda sergilenen bir davranışın rasyonellik zeminine oturması ise araştırmalar, mantıksal formüller ve tartışmalardan yararlanılır.
Rasyonelliğin aklı temel aldığından bahsetmiştik. Fakat burada bahsi geçen akıl, tek bir kişinin aklı değildir. Rasyonel olan bir fikir, düşünce, çalışma, mantık ilkelerine uygundur. Bir düşüncenin de rasyonel olarak kabul edilmesi için bazı kriterleri karşılaması gerekir. Örneğin kullanılan kavramlar birbirleriyle tutarlı olmalı, bilgili topluluk tarafından kabul edilmeli ve bazı problemlerden doğan düşünce ve kavramlar ele alınmalıdır.
Rasyonel akıl yürütme dediğimiz olay ise açık, iletilebilir, karşı çıkılabilir ve tekrarlanabilir olmalıdır. Sonuç olarak rasyonel akıl yürütme dediğimiz olay, insanların belirli kurallara dikkat ederek mantık çerçevesinde düşünüp ona göre hareket etmesidir diyebiliriz.
Rasyonel akıl yürütme sonucunda ise, rasyonel zemine oturtulan planlar neticesinde bir sorunun çözümü için en uygun yöntem bulunmuş, mantıkla hareket edilmiş ve farklı dezavantajlar ile avantajlar ele alınarak en çıkarlı sonuç elde edilmiştir.
Rasyonellik ilk olarak felsefede kullanılmaya başlanmış bir terimdir. Özellikle Descartes'in rasyonellikle ilgili düşünceleriyle rasyonellik zirveye ulaşmıştır. Felsefede rasyonalizm, bilginin bilim değil akıl yoluyla elde edilebileceğini düşünür.
Rasyonalistler akıl yürütme ve mantık çerçevesinde doğru bilgiye ulaşmayı amaçlamıştır. Descartes, meşhur 'Düşünüyorum, o halde varım.' sözüyle rasyonalizmi de özetmiştir. Şüpheciliğin bir şeyin doğruluğundan açık seçik emin olunana kadar süreceğini söyleyen Descartes, her şeye şüphe ile yaklaşır ve şüpheciliği gerçeğe giden bir yol olarak kullanır. Genel geçer bilginin varlığına ve bu bilginin de akıldan geldiğine, duyum ve algıların bilgi vermediğine inanılır.