Enflasyon kelimesi hayatımıza son yıllarda hızlıca girdi. Markette artan fiyatlar, kiraların her ay yükselmesi, maaşların erimesi… Aslında bunların hepsi enflasyonun gündelik hayattaki yansımaları. Fakat bazı ülkeler var ki, yıllardır bu sorunla boğuşuyor. Öyle ki, yüksek enflasyon artık o ülkelerin adeta kaderi gibi olmuş durumda.
Peki neden bazı ülkeler sürekli yüksek enflasyonla yaşamak zorunda kalıyor? Gelin, bu sorunun yanıtını ekonomik ve sosyal yönleriyle inceleyelim.
Bir ülkenin parasına güven duyulması, aslında merkez bankasının aldığı kararlarla doğrudan bağlantılıdır. Eğer merkez bankası bağımsız değilse, sürekli siyasi otoritenin baskısı altında para basıyorsa ya da faiz kararlarını bilimsel gerekçelerden çok politik nedenlerle veriyorsa, o ülkenin parası hızla değer kaybeder. Yatırımcılar bu tabloya güvenmez, vatandaşlar parasını korumak için dövize veya altına yönelir. Sonuçta piyasada yerel paraya olan güven azalır ve enflasyon kendiliğinden yükselir.
Bazı ülkeler, yıllarca bütçelerini dengeleyemez. Devletin giderleri gelirlerinden fazladır ve bu farkı kapatmak için ya yeni borç alır ya da para basar. Para basmak kısa vadede çözüm gibi görünse de aslında piyasaya karşılıksız para sürmek demektir. Yani daha çok para, aynı miktarda mal ve hizmetin peşine düşer. Bu da fiyatların sürekli artmasına neden olur. İşte bu yüzden bütçe disiplinini sağlayamayan ülkeler, enflasyonu bir türlü kontrol altına alamaz.
Dışa bağımlı ekonomiler, dövizdeki dalgalanmalara karşı çok hassastır. Örneğin, bir ülke temel gıda ürünlerini, enerjisini, teknolojisini hep ithalat yoluyla sağlıyorsa, döviz kuru arttığında bu ürünlerin fiyatı da otomatik olarak artar. Bizim markette gördüğümüz “zincirleme zamlar” aslında tam da buradan gelir. Döviz yükselir → ithalat pahalanır → üretici maliyeti artar → tüketici fiyatı da yükselir. Böyle bir döngüde enflasyonun düşmesi neredeyse imkânsız hale gelir.
Ekonomi sadece matematikten ibaret değildir; güven duygusu en az rakamlar kadar önemlidir. Eğer bir ülkede siyasi istikrarsızlık varsa, hükümetler sık sık değişiyorsa, yasalar öngörülebilir değilse, yatırımcılar orada kalmak istemez. Sermaye hızla kaçar, halk da yerel paraya güvenini kaybedip dövize yönelir. Bu “güven erozyonu” ekonominin damarlarını tıkar, enflasyonu kalıcı hale getirir. Yani aslında enflasyonun sadece ekonomiden değil, siyasetten de beslendiğini görmek lazım.
Kendi kendine yetemeyen ülkeler, yani tarımda, sanayide, enerjide dışa bağımlı olanlar, enflasyona karşı her zaman daha savunmasızdır. Örneğin, bir ülke temel gıda maddelerinin çoğunu ithal ediyorsa, küresel fiyat dalgalanmaları doğrudan mutfağına yansır. Yerli üretim güçlendirilemediğinde, dışa bağımlılık kronikleşir ve bu da fiyat istikrarını kalıcı olarak bozar. İşte bu yüzden enflasyonla mücadelede sadece para politikası değil, üretimi artıracak yapısal reformlar da şarttır.
Kronik enflasyonun en ilginç taraflarından biri, toplumun buna alışmasıdır. İnsanlar, fiyatların zaten sürekli artacağına inandığında, enflasyon beklentisi oluşur. Yani satıcı malını fiyat artmadan zamlı satar, çalışan daha yüksek maaş talep eder, tüketici “ileride daha da pahalanır” diye ihtiyacından fazla alışveriş yapar. Bu psikolojik döngü, enflasyonu kendi kendine besleyen bir canavara dönüştürür. Yani bir noktadan sonra mesele sadece ekonomi değil, toplumsal bir alışkanlık haline gelir.
Pandemi, savaşlar, enerji krizleri… Aslında bu tip küresel şoklar tüm dünyayı etkiler ama kırılgan ekonomilere sahip ülkeleri adeta yıkar. Çünkü zaten dengeleri bozuktur, sistemleri sağlam değildir. Küresel petrol fiyatlarındaki artış, gelişmiş ülkelerde belki yüzde 2-3 enflasyon yaratırken, kırılgan ekonomilerde bu oran kolayca çift hanelere çıkar. Yani dış şoklar, bu ülkelerde adeta katalizör etkisi yapar ve enflasyonu kontrolden çıkarır.