Hepimizin başına gelmiştir, markette yürürken çalan bir şarkı, bir anda insanı alıp yıllar öncesine götürür. İlk aşkın, lise yılların, yaz tatilin veya kalbini paramparça eden o vedayı saniyeler içinde yeniden yaşarsın. Peki ama neden? Neden bazı şarkılar bu kadar güçlü bir şekilde anıları tetiklerken, bazıları sadece bir ezgi olarak kalır? Müziğin, hafıza ile kurduğu o gizemli ama büyüleyici bağı açıklıyoruz! Haydi başlayalım...
Müzik temelde işitsel bir uyarıcı ama beyin onu sadece duymakla kalmıyor. Aynı zamanda duygusal olarak da yaşıyor. Özellikle limbik sistem dediğimiz bölge yani duygular, anılar ve ödül mekanizmalarının merkezi müzikle çok yakından ilişkili. Bu da demek oluyor ki bir şarkı çaldığında, yalnızca kulağımız değil beynimizin duygusal arşivi de harekete geçiyor. Tam da bu sebeple, bir şarkı dinleyeni o eski sevgiliye, o mezuniyet gecesine veya çocukluğundaki bir sabaha ışık hızında götürebiliyor. Müzik için beyindeki anılar albümünün sesli versiyonu diyebiliriz. Özellikle yoğun duygularla yaşanmış anılar, şarkılarla birlikte çok daha net hatırlanıyor.
Nostalji dediğimiz şey, beynin geçmişe dair bir özlem yazılımı gibi. Bazı şarkılar da sadece o dönemden ziyade kokusunu, duygusunu, hatta havanın sıcaklığını bile hatırlatabiliyor. Çünkü müzik, beynin episodik hafıza denilen kısmını aktive ediyor. Bu bölüm, yaşanmış olayları detaylarıyla hatırlamamızı sağlayan kısım. Bu yüzden lise yıllarındaki favori şarkımızı duyduğumuzda o yıllara dair garip bir duygu hissederiz. Müzik, zihinsel bir zaman makinesinden farksız ve kendiliğinden geçmişin duygusal fragmanlarını bugüne taşıyor. Kimi zaman tatlı bir tebessüm, kimi zamansa gözlerinden süzülen bir damla yaş oluyor.
İnsan beyni, bilgileri belirli bir bağlam içinde öğreniyor. Mesela, bir şarkıyı ilk kez dinlediğimiz yer, kiminle olduğumuz, hatta ne giydiğimiz bile şarkıya görünmez notlar olarak ekleniyor. Bu bağlamda öğrendiğimiz şarkı, tekrar çaldığında aynı atmosferi zihnimize getiriyor. Bazen bir yaz şarkısı bize güneşin tenimize değdiği anı, bazen bir yolculuk şarkısı otoyolun görüntüsünü çağrıştırıyor. Bu bağlamsal hafıza sayesinde müzik, tüm duyulara hitap edebiliyor.
Araştırmalar gösteriyor ki müzikle tetiklenen anılar, görsellerle tetiklenenlerden çok daha duygusal ve net oluyor. Bunun sebebi de beynin duygusal merkezlerinin sesli uyaranlara daha hassas tepki vermesi. Bir şarkı bazen bir fotoğraf albümünden daha çok gözleri doldurabiliyor yani. Özellikle gençlik yıllarında dinlenen şarkılar, beynin nöroplastik dönemine denk geldiğinden çok daha kalıcı izler bırakıyor.
Hatırlarsınız, bazen bir şarkı çalar ve bedeniniz kendiliğinden o eski dansı yapmaya başlar. Ya da ayağınız o ritimle yere vurur, sanki sahnedeymiş gibi. Çünkü bedenimiz de duyguları kaydediyor. Müzikle bütünleşen anılar zihinden harici olarak bedende de depolanıyor. Özellikle travmatik veya çok mutlu anlar, fiziksel tepkilerle eşleşiyor. Şarkı o tepkileri tetikliyor, böylece zihinsel değil fiziksel olarak da o ana geri dönmüş oluyoruz.
Yoğun duygularla yaşanan anılar, hafızaya çok daha güçlü kazınıyor. Müzik de bu anıları bir duygu kutusuna koyuyor ve yıllar sonra bile bu kutunun kapağını açabiliyor. Hangi duyguyla eşleştirildiyse, sizi yine o duyguyla buluşturuyor.
Koku gibi müzik de bilinçaltı hafızayı tetikliyor. Çünkü ikisi de aynı duygu yolundan geçiyor, amigdala ve hipokampus. Bu sebepten dolayı bir şarkı, yıllardır düşünmediğimiz birini, bir yaz akşamını veya unutulmuş bir hayali bir anda hatırlatabiliyor. Müzik, beynin bilinçli kısmını pas geçip direkt duygusal merkeze bağlanıyor. Bu da onun hatırlatma gücünü olağanüstü kılan şey oluyor. Tıpkı anne yemeğinin kokusu gibi bir şarkı da sizi eve, çocukluğa götürebilir.
Mutlu eden her şey gibi, müzik de beyinde dopamin salgılanmasına neden oluyor. Özellikle duygusal şarkılar, ödül merkezlerini uyararak beyinde bir tür haz duygusu yaratmakta. Bu da beynin o şarkıyı değerli olarak kaydetmesine neden oluyor. Ne kadar çok dopamin, o kadar güçlü hafıza izi!