X harfi deyince aklınıza sadece lise matematiği geliyorsa, bir kez daha düşünün. Bu nadir kullanılan harf, kahramanlardan uzay teknolojisine, dizilerden Elon Musk'ın şirketlerine kadar hayatın pek çok yerinde karşımıza çıkıyor. Ama asıl büyük gizem, bu harfin neden bilinmeyeni temsil etmeye başladığında gizli. İşin içine biraz tarih, biraz dilbilim ve bolca kültürel dönüşüm girince, ortaya epey ilginç bir hikaye çıkıyor. Gerçekten de 'X' bu kadar gizemli olmayı baştan hak etmiş gibi duruyor.
Antik Mısır’daki Rhind papirüsünde, “aha” kelimesiyle bilinmeyen miktar tanımlanırken, Babilliler sorularında “birinci gümüş şey” ve “ikinci gümüş şey” gibi ifadeler kullanıyordu. Hintli matematikçiler ise çok daha sembolik ilerlemişti: Brahmagupta bilinmeyeni “yâvattâvat” olarak adlandırmış ve renklerin ilk hecelerini kullanarak ikinci, üçüncü değişkenleri tanımlamıştı.
Yani bilinmeyen kavramı evrenseldi ama herkes kendi dilinde ve sembolüyle çözüyordu bu meseleyi. Hal böyleyken, bu çeşitlilik içinde X’in yıldızının nasıl parladığını sormak kaçınılmaz hâle geliyor.
Popüler teorilerden biri, X’in kökeninin Arapça “şey” kelimesinden geldiğini öne sürüyor. Bu kelime, matematik problemlerinde bilinmeyeni tanımlamak için kullanılıyordu ve İspanyolca’ya çevrilirken “ş” sesine karşılık gelen harf bulunmadığı için yerine Yunan alfabesindeki χ harfi, ardından da Latin alfabesindeki X harfi kullanıldığı iddia ediliyor.
Ancak İspanyolca’da X zaten var olan bir harf olduğundan ve bazı lehçelerde “ş” benzeri bir sesle telaffuz edildiğinden, bu teoriye dair bazı şüpheler de mevcut. Orta Çağ boyunca Avrupa'da farklı matematik kitaplarında “cosa” gibi kelimeler de kullanılmış, yani X henüz sabitlenmiş bir sembol değildi. X’in modern matematikteki yerini sağlamlaştıran isim ise büyük ihtimalle filozof ve matematikçi René Descartes oldu.
17.yüzyılda Descartes, geometriyle cebiri birleştiren ünlü eseri “Söylev”de sabitler için alfabetik sıranın başındaki harfleri, değişkenler içinse sondakileri kullanmaya başladı. Yani a, b, c gibi harfler sabitleri; x, y, z gibi harfler bilinmeyenleri temsil ediyordu. Ancak Descartes’ın neden özellikle X harfini seçtiği konusunda net bir cevap yok.
Bazı teorilere göre matbaacıların ellerinde kullanılmayan bolca “X” harfi vardı ve bu da tercih sebebi olmuş olabilir. Neden her ne olursa olsun, Descartes’ın etkisiyle X kısa sürede cebirin evrensel sembolü haline geldi.