Hepimizin farklı huyları, tepkileri ve dünyaya bakış biçimleri var. Kimimiz daha dışa dönük, kimimiz içine kapanık; kimi planlı ve disiplinli, kimi anın tadını çıkarmayı seviyor. Peki bu farkların ardında yatan şey ne? Psikolojide “Büyük Beşli” olarak bilinen Beş Faktör Kişilik Kuramı, kişiliğimizi oluşturan beş temel özelliği açıklayarak bu soruya yanıt veriyor.
Latince “persona” yani “tiyatro maskesi” kelimesinden türeyen “kişilik” kavramı, aslında hayatta taktığımız görünmez maskelere yapılan en eski göndermelerden biridir. Çünkü hepimiz, iç dünyamızı dışa yansıtırken bir “persona” taşırız.
Gordon Allport’un 4.000 kişilik özelliğini içeren listesi, Raymond Cattell’in 16 faktör modeli ve Hans Eysenck’in üç boyutlu kişilik yapısı, bu arayışın erken örnekleriydi. Ancak zamanla bu modellerin ya fazla karmaşık ya da fazla sınırlı olduğu düşünüldü. Böylece kişiliği en temel bileşenlerine indirgemeyi amaçlayan Beş Faktör Kişilik Kuramı doğdu.
Peki nedir bu Beş Faktör Kişilik Kuramı?
1. Dışadönüklük
Sosyal, konuşkan, enerjik ve insan ilişkilerinde aktif bireyleri tanımlar. Bu özelliği düşük olan içedönük kişiler ise daha mesafeli, sessiz ve kendi başına kalmaktan keyif alan bir yapıya sahiptir.
2. Nevrotiklik
Kaygı, stres ve duygusal dalgalanmalara yatkınlıkla ilgilidir. Bu boyutta yüksek puan alanlar daha hassas ve endişeli olurken, düşük puanlı bireyler daha dengeli ve sakin bir yapıya sahiptir.
3. Deneyime Açıklık
Yeniliklere, farklı fikirlere ve değişime açık olmayı ifade eder. Yaratıcılığı ve merakı temsil eder. Bu boyutta düşük olanlar ise geleneksel değerlere bağlı, tutucu ve yeni şeylere karşı mesafeli olabilirler.
4. Sorumluluk
Planlı, disiplinli ve hedef odaklı bireylerin baskın olduğu bir boyuttur. Bu özelliği düşük kişiler ise daha dağınık, sabırsız ve işleri erteleme eğilimindedir.
5. Uyumluluk
Hoşgörü, yardımseverlik ve empati bu faktörün temelini oluşturur. Uyumluluk düzeyi düşük bireyler daha şüpheci, rekabetçi ve zaman zaman inatçı davranabilirler.
Araştırmalar, kişiliğin sadece genetikle açıklanamayacağını gösteriyor. Genetik yatkınlık kadar çevresel faktörler de kişiliğin gelişiminde belirleyici rol oynuyor. Özellikle ikizler üzerinde yapılan çalışmalar, hem doğuştan gelen özelliklerin hem de yetiştirilme tarzının kişilik üzerindeki etkisini ortaya koyuyor.
Uzun vadeli araştırmalarda, kişiliğin yetişkinlik boyunca oldukça istikrarlı olduğu da görülüyor. Ancak zamanla “olgunlaşma etkisi” devreye giriyor: İnsanlar yaş aldıkça daha az dışadönük, daha az nevrotik ama daha sorumlu ve uyumlu hale geliyorlar. Yani yaş, kişiliğin keskin köşelerini yavaşça törpülüyor.
McCrae ve ekibinin 50’den fazla kültürde yaptığı çalışmalar, bu beş boyutun evrensel olduğunu gösterdi. Hangi dilde konuştuğumuz ya da hangi kültürde yaşadığımız fark etmeksizin, kişiliği anlamak için benzer kelimeleri ve tanımları kullanıyoruz.
Psikolog David Buss’a göre bu özelliklerin kökeni, evrimsel süreçte sosyal çevremize uyum sağlama biçimimizle ilgili. Başka bir deyişle “Büyük Beşli”, sadece psikolojik değil, aynı zamanda biyolojik bir gerçeği de yansıtıyor.