Günlük hayatta kullandığımız çoğu kelimenin aslında ne anlama geldiğini biliriz ve ona göre kullanırız ama yapılan araştırmaya göre gerçek hiç de öyle sandığımız gibi değilmiş.
Türkiye'nin önde gelen dil bilim uzmanlarından Doç. Dr. Kerim Demirci'nin ''Oksford'un Öküzü'' kitabından derlediğimiz bu içeriğimizde aslında günlük hayatta sıkça karşılaştığımız kelimelerin, gerçek anlamlarına, mizahi bir bakış açısıyla yaklaşacağız.
Kendisi renkli ve mizahi bir kişiliğe sahip, her daim sıcakkanlı ve sevecen. Öğrencileriyle gülmeyi eğlenmeyi bilen biri. Marjinal bir hoca. Türkiye'nin önde gelen dil bilim uzmanlarından. Eğlenceli ve mizah dolu karakterini adeta kitaba yansıtmış. Kendileri, akademik bilgi ile mizahı başarılı bir şekilde harmanlayarak hem okura bilgiyi aktarmış hem de okuyucunun sıkılmasını engellemiş.
'Her ne kadar Paris'te doğduğunu iddia etse de Erzurum'da doğdu.
Karadeniz Teknik Üniversitesi’nden mezun oldu. Trabzonspor taraftarı. Yüksek lisansını Amerika Birleşik Devletleri’nde Ohio State University’de; doktorasını aynı ülkede University of Wisconsin-Madison’da tamamladı. University of Wisconsin-Madison ve Türkistan’daki Ahmet Yesevi Üniversitesi’nde dersler verdi. Halen Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi’nde görev yapmakta.'
Evet, ox kelimesi -ki ses açısından Türkçe öküz kelimesine de benzer- Hint-Avrupa dillerinde öküz, boğa, sığır anlamındadır. Yani Oxford’un oks kısmı gerçekten de öküz demek. ABD kökenli bir otomotiv markası olarak bildiğimiz Ford ise çok anlamlara gelen bir kelime ama esas olarak geçmek, gitmek, girmek, taşımak gibi anlamlar etrafında geziniyor. Şimdi ox ve ford kelimelerini birleştirince karşımıza öküz geçidi gibi bir anlam çıkıyor. Köken bilgisinin ışığında Oxford Üniversitesi'ne şakayla Öküzfort Üniversitesi demekte anlamsal olarak bir beis yoktur.
Birleşik bir kelime. Cock kelimesi bildiğimiz horoz; pit ise çukur, oyuk, kuyu gibi anlamlara sahip. Her ne kadar yazı programı Word bize pilot köşkü ismini önerse de kokpit etimolojik olarak horoz çukuru demek.
Fransızcadan aldığımız şoför, şofben, eşofman kelimeleri hep ateşlemeyle, ısıtmayla alakalı kelimelerdir. Şoför ‘ısıtıcı, ateşçi’. Biz işin başında yani otomobili ithal edip ödünçlemeyi yaptığımız gün şoför yerine ateşleyici deseydik bugün meslek adı olarak şoförlük yerine ateşleyicilik diyor olacaktık.
Hatta bilinen bir türkünün ilk dizesinden örnek verelim: Yallah şöfer yallah apar meni
Dizenin etimolojik çevirisi: Ya Allah, ateşleyici Ya Allah, alıp var beni
Schumacher, ayakkabı yapar çünkü Almancada schu ‘ayakkabı’, macher ‘yapan’ demek. Kelimeler, İngilizce shoe ve maker ile aynı.
Votka ve viski iki alkollü içecek. Votka Rusların, viski de İngilizlerin rakısı mahiyetinde. Rusçada voda kelimesi su anlamında, İngilizce water gibi. Vodka-votka ise küçültme eki almış ve küçük su anlamına gelmiş amma meşhur içkiye isim olmuş.
İngilizce wiskey/whisky-viski ise Galler dilinde uisge beatha kelimelerinden gelmiş. Hayat suyu anlamındaymış, eski dilde âb-ı hayat dediğimiz şey. Uisge 'su' kelimesi zamanla viski olmuş.
Beklentinin, başarının, umulan şeylerin gerçekleşmemesi durumunu fiyasko kelimesiyle anlatırız. Tam bir fiyasko ifadesi herkesin hayatında birçok kez kullanmak zorunda kaldığı bir ifadedir.
Tuhaf ama fiyasko-fiasco-flasco İtalyancada şişe anlamında.
Kelimenin üç rakamıyla hiçbir bağlantısı yok. Önce kelimeyi anlatalım sonra da bağlantısına değinelim. İngilizce asıllı olan kelime şapka anlamındaki hat ile hile, kandırma, numara anlamlarındaki trick kelimelerinden oluşuyor. Birebir çeviri yapınca şapka hilesi veya şapka numarası anlamına geliyor. Bizim ve tüm dünyanın daha çok futbol için kullandığı kelime 1870’lerde kriket sporunda aynı oyunda üç gol kaydetme anlamında kullanılmaya başlamış.
Evet, aynı bağlamda kullanıldıklarında hat ve trick kelimeleri aslında sihirbazlık terimleridir. Yorumlara göre sihirbazların şapkadan (hat) hile veya göz boyama yoluyla (trick) arka arkaya üç tavşan, üç çiçek, üç bez vs. çıkarma başarıları spor dünyasındaki skorlara aktarılmış ve hat-trick kelimesi mecazi anlamda kullanılmaya başlanmış.
Türkler olarak ızgara ve mangalı çok severiz. Hatta derler ki Almanlara doğru dürüst piknik yapmayı bizim Alamancılar öğretmiş. Lakin mangal kelimesinin hangi kökten geldiğine dair hiçbir ön bilginiz yoksa benim gibi tahmin etmekte zorlanacaksınız.
Hemen söyleyelim mangal Arapça nkl kökünden geliyor. Bildiğimiz nakil, nakliye, nakliyat ve intikal kelimeleri de bu kökten türeme.
Taşıma anlamındalar. Mangal da kelime olarak taşınabilir, taşınır vs. anlamlarında. Şu bildiğimiz menkul kelimesi işte! Menkul-gayrimenkul var ya onlar yani. Gayrimenkul kelimesi tarla, arsa gibi taşınmazlar için kullanılıyor. Tarlayı nereye taşıyacaksın. Acıpayam-Tavas civarındakilerin dediği gibi Tarla yerinde durupturu!
Başlıktaki gibi Menkul Kıymetler Borsası yerine Mangal Kıymetler Borsası desek yalan söylemiş olmayız.
Sekreter kelimesinin etimolojik anlamı. Eskiden sekretere sır kâtibi de denirdi. Aslında bu ifadede kelimenin kökenine dair bir ipucu mevcut.
Latincede secretum gizli tutulması gereken şey yani sır demek. Bu kelime de se ve cretus 'ayırmak' unsurlarının birleşimidir.
Salatalığın İngilizce salt /solt/ ‘tuz’ ile ilgili olduğunu düşünmezdiniz herhalde. Kelime Latinceye kadar gidiyor. Latincede sal ‘tuz’, salata kelimesi tuzlu demek. Türkçe -lık ekini alan salatalık kelimesi tuzlamalık, tuzlanacak anlamında ama pratikte tuzlanacak, turşu yapılacak __sebze demek.
Biz şimdi hıyara salatalık diyoruz oysa tuzlanabilen her sebze salatalıktır. Salam ve salamura kelimeleri de sal ‘tuz’ ile bağlantılı. Bir gıda maddesini tuzlamak hem ömrünü uzatıp uzun süre muhafazasını sağlıyor hem de lezzetini çoğaltıyor. Salam ve salamura etin bir şekilde tuzlanmasına dayanan yiyecekler.
Arjantin'in başkenti ve en büyük kentinin ismi de ne kadar güzel anlama sahip. Bueno kelimesi güzel, hoş, iyi vs. demek. Aires ise havalar demek. Air kelimesinin İngilizcede hava anlamında olduğunu neredeyse bütün dünya biliyor. Demek ki Buenos Aires ismi Güzel Havalar anlamındaymış.
Kelime, İtalyan Federico Fellini'nin La Dolce Vita 'Tatlı Hayat' adlı filminde geçen bir gazeteci karakterinin ismi. Filmdeki karakterin ismi Paparazzo. Etymonline'a göre Fellini de onu bir romanda geçen otel sahibinin isminden almış. Kelime özel isim olmaktan çıkıp bir tarzın ismi olmuş.
Orijinali Paparazzo olan kelime paparazzi şeklinde çoğul hale getirilmiş. Yukarıda bahsettiğimiz anlamıyla sözlüklere girmiş. Bir kişinin isminin yer, çağ, meslek, kurum vs. ismi haline gelmesine ise eponim denir. Paparazzi de bir eponim örneği.
En bilinen uyuşturucu maddelerden biri olan eroin illegal bir maddedir. Kendisi illegal olsa da kökeni kahramanlıkla ilgili. Grekçe heros ‘kahraman, tanrımsı, yarı tanrı’ kelimesine dayanıyor. İngilizcede hero ‘erkek kahraman’ heroine ‘kadın kahraman’ demek. Uyuşturucu olarak kullanılması Alman Bayer firmasının ürettiği Heroin isimli ilaca dayanıyor. Güya bu ilaç kullananlara mutluluk ve kahramanlık hissi veriyormuş. Firmanın ilaç için bu ismi seçmesinin sebebi de bu his. Lakin bizim böyle bir kahramanlıkta gözümüz yok!
Picama da dediğimiz pijama kelimesinin köken bilgisel anlamını hiç düşündünüz mü? Sehpayı anlatırken açıkladığımız pa ‘ayak’ ile câme ‘giysi, elbise’ kelimelerinden meydana gelmiş. Bu Farsça kelimeleri Türkçeye tek tek çevirince pijamanın anlamı ayak elbisesi olarak ortaya çıkıyor. Etymonline.com, İngilizcede pyjamas olan bu rahat giysi isminin batı dillerine Hindistanlı Müslümanlar üzerinden geçtiğini söylüyor.
Eski Yunancada deka 'on' sayısı demektir. Dekan da on kişinin başında olan, on kişiyi yöneten demek. Eskiden kilise sisteminde bir rütbe olan kelime Almancada akademik bir rütbe olarak kullanılmış. Biz de fakülteyi yöneten kişinin unvanını buradan almışız. Demek ki bugün bize komik gelse de dekan aslında onbaşı demektir!