Mardin Müzesi’nde Antropolog olarak çalışan sevgili dostum Ahmet Yavuklu ile “Kadim İzler, Bedene Nakşedilen Tarih: Daq (Dövme)” kitabı üzerine söyleşi yaptık. Ahmet Viranşehir’de ben İstanbul’da dijital ortamda yaptığımız söyleşiyi yazıya döküp Onedio takipçileri için söyleştik.
Dövme, beden üzerine işlenen işaret ve desenlere denir. Dövme, insanlık tarihinde keşfedilmiş en eski iletişim aracı olmakla beraber, antik çağlardan beri insanların dekoratif beden işaretleme olarak kullandıkları bir iletişim sanatıdır. Türkçede; dövme, döğün, gibi kavramlar kullanılırken Kürtçede; dek, dak, deq, daq ve Arapçada ise deg, dege, vesm-veşm gibi ifadeler kullanılmaktadır. Dövmenin tarihsel süreci ile ilgili bilgileri bizlere ilk aktaranlar arasında Marko Polo, Herodot, James Cook, Kindler Spindler ve Sergei I.Rundenko’dur.
Dövme kültüründe, M.Ö. 2000’li yıllardan kalan Mısır mumyaları için dövmenin yapıldığı ve mumyalarda dövme izlerine rastlandığı görülmektedir. Dövme, Roma İmparatorluğu’nun son dönemlerinde, suçlu ve köleleri ayırt etmeye yarayan bir imge olarak kullanılmıştır. Osmanlı imparatorluğunda, önceleri Cezayirli gemicilerin yaptırdığı ‘’avam bir süs’’ olarak görülürken, 17. yüzyıl başlarında donanma denizcileri arasında yaygınlaşır. Dövme kültürü, tarih öncesi dönemlerden beri devam etmektedir. Anadolu’da yaşayan Türkmen, Arap, Kürt ve göçebe yaşayan (domlar) topluluklar arasında yaygınlık göstermektedir.
Şanlıurfa bölgesinde yapılan antropolojik saha araştırması sonucunda ilçelere göre dövme kültürünün dağılımı; Viranşehir başta olmak üzere, Siverek, Harran, Akçakale, Ceylanpınar, yörelerinde yoğunluk göstermektedir. Genellikle kırk yaş üzeri kadınlarda ve erkeklerde görülmektedir. Dövme; bazen soyluluğun, kahramanlığın, erdemliliğin, bir soya ait oluşun, kötülüklerden arınmanın, sağlıklı olmanın ve inanca bağlı eylemlerin yerine getirilmesinin ifadesidir. Dövme kimi insanlar için mutluluğun paylaşılması, sevincin dile getirilmesi, yaşanan acıların dinmesi, insanın tehlikeli düşüncelerden korunması gibi anlamlar ifade eden insan bedenindeki kadim izlerdir.
Kadim zamanların süslü işaretleri, kadim izlerle bedenlere yeni anlamlar yükleyerek günümüze taşınan kendini ifade etme sanatıdır. Antik dönemlerde yaşayan toplumlarda dövme, bambu kamışlarının uçlarına takılan iğneler ile yapılırken motifler, elin ritimli vuruşlarıyla deri altına işlenir. Dövme yapımı için kullanılan, malzemeler kız çocuğu doğuran ve emziren anne sütü, çıra isi ile hayvan ödü karışımından dövme mürekkebi elde edilerek renklendirici olarak kullanılmıştır. Bu karışım, iğnelerle deri altına işlenir.
Erkek çocuk doğuran anne sütünün, dövme yapılan yerde yara yaptığı, dövme motifin estetik görünüm kazandırmamasından dolayı dövme motifin renginin sönük kalmaması sebebiyle tercih edilmemiştir. Dövmeyi yapacak kişi bütün malzemeleri kullanarak dövme mürekkebini hazırladıktan sonra biraz beklemeye alır. Kıvamına ulaştıktan sonra iğnelerle deriye seri vuruşlar yaparak mürekkebin deriye karışmasını sağlamaktadır.
Dövme yarasının iyileşmesi hem mevsime göre hem de dövme de motifin büyüklüğüne bağlı değişmektedir. Saha araştırması sonucunda yapılan sözlü görüşmelerde: Olan yörede dövme yapacak kişi genellikle bahar ayını (Mart – Nisan) tercih etmektedir. Dövmenin; bahar ayında yapılması yaraların çabucak iyileşmesi, dövmeye parlak ve estetik bir görünüm kazandırırken aynı zamanda mevsimin bereketli geçmesi, bütün dileklerin kabul edilmesi, hastaların şifa bulması niyetlenir. Dolayısıyla dövme geleneğinin yaygınlaştığı dönemlerde bahar ayı bedensel izlerin sembolü olmuştur. Saha çalışmaları esnasında elde edilen bilgilere göre bahar ayı dışında dövme yapanların çoğu yakınmaktadırlar. Bahar mevsimi dışında yapılan dövmelerin yarası geç iyileşmekte, renk ve parlaklık bakımından farklılık göstermekte ve kişinin yaptığı dövme ileriki yaşlarında dövmenin izleri dağılmakta ve kaybolmaktadır.
Dövme kültürü, geçmişten günümüze insanların sosyal yaşamı ile ilgili önemli bilgiler içeren, sözlü anlatım yoluyla nesilden nesile aktarılmış ‘’yaşayan tarih’’
‘’yaşayan beden izleri’’ olarak nitelendirilebilir. Antropolojik yani perspektifle dövme kültürünün yaygın olduğu yörelerde motiflerin süslemenin ötesinde her motif farklı bir anlam kazandırmaktadır. Dövme, genellikle çocuk yaşlarda yapılmaktadır. Çocuklar büyüklerin yaptığı dövme motiflerine özenerek ve ilgisini çeken bitki çeşitleri, hayvan ya da sembolik tasvirlerden seçerek, anlam yükleyerek nakşederler. Dolayısıyla geleneksel dövme motifleri kültürel miras değeri olarak nesilden nesile aktarılarak devam etmiştir.
Motifler, bitki çeşitlerinden, hayvan figürlerinden ve sembolik çizgilerden seçilerek ve bunlara anlam yükleyerek bedene nakşedilir. Bitkisel motifler: ağaç, çiçek, lale, gül... Hayvansal motifler: yılan, şahmeran, kırkayak, yarasa, kuş, kurt, koç, ceylan, akrep, tilki... sembolik motifler: taraklı motifler, üçgenler, dörtgenler, dailer, yarım ay, bilezik, makas, üç nokta, tek nokta, ters Y, çentik, gamalı haç, V motifleridir. Doğa motifleri: güneş, ay, yıldız hilal motifleridir. Dövmeler genellikle yüz, el üstü, avuç içi, kollar, boyun, dudak, alın, çene ve ayak parmaklarında nakşedilmektedir; Günümüzde kültürel miras değerin unutulmaya yüz tutmuş olsa da beden de izler taşımaktadır.
Viranşehir’de tarihi kültürel miras değerlerin keşfine çıkarak birçok tarihi yapıların görsel envanterini aldım. Daha sonra saha çalışmasını yürüttüğüm “Kültürlerarası kırklama geleneğinin antropolojik bağlamda incelenmesi: Şanlıurfa- Mardin örneği” adlı çalışma sırasında 60 yaş üstü kadınların çoğu dövmeli olduğunu fark ettim. Bende büyük bir merak uyandırdı.
Çalışmamız 2021 nisan ayı boyunca Önceki dönem Viranşehir ilçe kaymakamımız Sayın Ömer Dereci’nin destekleri ile başladı. Viranşehir sınırları içerisinde yaklaşık yüze yakın görüşme gerçekleştirerek görsel kayıtlar aldık. Her görüşmenin farklı bir hikayeyle tamamlanması ve her dövmenin farklı anlamların olduğu böyle değerli bir çalışmayı yürütmekten büyük keyif aldığımı söylemek isterim.
Bununla beraber bu önemli kültürel miras değerimizi daha kapsamlı tanıtmak için sergi ve kısa film tanıtımına da karar vermiştik. Tüm çalışmalar bitikten sonra Viranşehir ilçe Belediyemiz tarafından kitap basımı ve sergi tanıtımı için destek sağlanarak kitap basımı gerçekleştirildi.
Kadın anlatıları üzerinden çalışma devam ederken erkeklerde de dövme olduğunu fark etmiştim, çalışma süresince yaklaşık 90 kişi kadın 10’na yakın erkeklerle görüşmemiz oldu.
Saha çalışması boyunca tüm görsel çekimlerini Mardin müzesinde görev yapan Ömer Kılıç tarafından çekilmişti. Çalışma süresince “Viranşehir’i Keşfet Ekibi” ile ulaşımı sağlamıştık. Bu konuda çalışmaya emek veren destek sağlayan herkese teşekkür etmek istiyorum.
Çok teşekkür ederim Ahmet…
Kadim İzler : Bedene Nakşedilen Tarih: Daq (Dövme) kitabı için isteme adresi: yavukluahmet@gmail.com
Kadim İzler Bedene Nakşedilen Tarih: Daq (Dövme) projesi Ahmet Yavuklu ve Amar Kılıç tarafından yürütülmüş ve tamamlanmıştır. Fotoğraflar: Amar Kılıç
Dövme olayı banaçok ters. Ya sıkılırsan, ya sonradan kötüşeyler anımsatırsa... Ansiyetemi azdırıyor fikri bile :D Lazerle sildirme falan filan gibi çözümler olsa da yine de geri dönüşü zor olan yada iz bırakan ve ömrümce üzerimde taşıyacağım bir şey olması fikri beni itiyor.