Her ay haberlerde gördüğümüz “Aylık enflasyon şu kadar, yıllık enflasyon bu kadar” verilerini okuduğumuzda birçoğumuzun aklında tek bir şey beliriyor: “Ama ben bunu hiç böyle hissetmiyorum!” Market alışverişine çıkınca, kira ödeyince, dışarıda bir kahve içince cebimizden çıkan para sanki anlatılan rakamların çok daha üzerinde gibi geliyor. Peki bu fark nereden kaynaklanıyor? Gerçekten bir yanlış mı var, yoksa mesele bizim algımız mı? Gel birlikte anlamaya çalışalım.
Bu hesaplama yapılırken “ortalama bir hane” baz alınarak harcama kalemleri belirleniyor. Yani bu sepette gıdadan giyime, ulaşımdan eğlenceye kadar yüzlerce ürün yer alıyor. Ama burada önemli bir detay var: Kimse o “ortalama haneye” tam olarak uymuyor. Kiminin harcamalarının büyük kısmı kiraya ve gıdaya giderken, bir başkası için ulaşıma ya da çocukların okul masraflarına gidiyor. Yani senin sepetinle açıklanan sepet aynı olmayınca, hissettiğin enflasyon da doğal olarak farklı oluyor.
Mesela teknolojik ürünlerin ya da ev eşyalarının fiyatı artsa bile, her ay bu ürünlerden almıyoruz. Ama süt, ekmek, peynir gibi temel gıda ürünlerine gelen zamlar hemen fark ediliyor çünkü bunlar neredeyse her gün cebimizden çıkan parayla doğrudan bağlantılı. Hatta bazen fiyatlar aynı kalsa bile ürünlerin gramajı azalıyor ve biz yine aynı paraya daha az ürün alıyoruz. Bu da “gizli enflasyon” gibi hissettirebiliyor.
Yani mesela 5 yıldır aynı evde oturan biri kira olarak daha düşük bir meblağ ödüyor olabilir, ve bu da ortalamaya yansıyor. Ama son 1-2 yılda ev değiştiren ya da yeni bir kira sözleşmesi yapan biri için durum bambaşka. Büyük şehirlerdeki kiralar neredeyse uçmuş durumda ve bu artış, hissedilen enflasyonu ciddi şekilde etkiliyor. TÜİK’in verilerinde bu fark hemen görülmüyor çünkü sistem biraz daha yavaş tepki veriyor.
Şöyle bir düşün: fiyatlar genellikle zamlanınca hemen artıyor ama düştüğünde bu değişim çok daha yavaş ve sınırlı oluyor. Yani psikolojik olarak biz fiyat artışlarını daha çok fark ediyoruz. Bir ürün zamlandığında hemen hissediliyor ama indirime girdiğinde, hele ki çok az bir miktarda düştüyse, pek dikkatimizi çekmiyor. Bu da 'her şey sürekli pahalanıyor' hissini güçlendiriyor.
Son yıllarda sosyal medyada paylaşılan “bir poşet 1500 TL tuttu” ya da “bu paraya artık sadece iki parça alabiliyorum” gibi içerikler, insanların algısını doğrudan etkiliyor. Bu paylaşımlar gerçek deneyimlere dayansa da bazen en uç örnekleri gösterdiği için, genel fiyat artışına dair algımızı daha dramatik hale getirebiliyor. Özellikle gıda ve kira gibi kalemlerde bu etki daha da belirgin.
Yani bazı dönemlerde insanlar fiyatların daha da artacağına dair bir beklentiye giriyor. Bu da aslında enflasyon algısını değiştiriyor. Henüz zam gelmemiş bile olsa, “nasıl olsa gelecek” diyerek bir ürünü pahalı algılamaya başlıyoruz. Bu tür psikolojik etkenler de gerçek enflasyonla hissettiğimiz enflasyon arasında fark yaratıyor.
Yani bu veriler sadece bugünün değil, aynı zamanda geçmişin ve geleceğin planlamasında da kullanılıyor. Ekonomi politikaları, maaş artışları, teşvikler gibi birçok şey bu verilere dayanarak şekilleniyor. Bu yüzden verilerde bir “duygu” değil, teknik bir sistem söz konusu.
Sadece biri teknik, diğeri bireysel ve duygusal. Senin hissettiğin enflasyon tamamen senin yaşadıkların, harcadığın yerler ve bütçe planınla ilgili. TÜİK’in açıkladığı enflasyon ise ülke genelindeki ortalama tabloyu anlatıyor. Yani aslında ikisi de doğru, sadece bakış açıları farklı.
Aradaki fark gayet basit çünkü TÜİK yalancı
Allah da sizi güldürsün.