Bazıları daha alarmı çalmadan zinde açar gözlerini; bazıları 20 defa erteler, yine de uyanamaz ve gün ortasına kadar ayılamaz. Yatmadan önce ertesi günün planını yapıp güneşin doğuşunu sabırsızlıkla bekleyenlerden misiniz? Yoksa tüm gece uyanık kalıp sabah kalkmak istemeyenlerden mi? Evet, gececi mi yoksa gündüzcü mü olduğunuzu soruyoruz! Peki, hangisi olacağınızı ne belirliyor sizce? Gelin, bu sorunun cevabına yakından bakalım.
Sabah ve akşam tipi bireyler, biyolojik saatlerinin sirkadiyen fazında farklılık gösteriyor. Sirkadiyen faz, genetik temeli olan kalıcı bir özellik. Bu noktada kronotip kavramına da değinmemiz gerekiyor. Kronotip, insanlarda sirkadiyen ritmin fenotipini temsil ediyor. Northwestern Üniversitesinde uyku araştırmacısı olan Kristen Knutson, uyuyacağımız saatin de kronotipe bağlı olduğunu söylüyor çünkü kronotip, vücudunuzun belirli zamanlarda uyanık veya uykuda olma konusundaki doğal eğilimini gösteriyor. Herkesin kendine özel bir kronotipi var. Bu da popülasyon içinde gece mi yoksa gündüz mü aktif olacağınızı belirliyor. Erkenci kuş ve gece baykuşu olarak tanımlanmanızın nedeni de hâliyle kronotipiniz.
Genler, kronotipi belirlemede önemli bir etken olsa da tek başına söz sahibi değil tabii ki. İnsan diurnal yani gündüz aktif bir tür ancak alışkanlıklar nedeniyle bazılarının gece aktif olup gündüzleri uyuduğunu görmek mümkün. Bu demek oluyor ki genetiğin yanı sıra çevresel faktörler de kronotipi, doğal olarak uyku düzenini etkiliyor. Yaş ve psikolojik durum da aynı şekilde...
Erken kalkarlar ve gün boyu enerjik kalırlar. Gece saatlerinde ise enerjileri biter. Ergenlik döneminde ise hormonal değişimler nedeniyle baykuşa dönüşürler. Gece enerjileri yüksek olduğundan sabah geç kalkmaya başlarlar. Orta yaş ve ileri yetişkinliğe girerken atasal miras ne ise ona dönerler. Yani zamanla farklı faktörler nedeniyle değişimler olsa da spesifik kronotipimiz, genetik dışında herhangi bir dış güçten temelli etkilenmez.
Dolayısıyla herkesin kendi kronotipini bilmesi ve ona uygun yaşam alışkanlıkları benimsemesi oldukça önemli. Bu noktada etkili bir çalışma yapan Klinik Psikolog ve Uyku Doktoru Michaek J. Breus, sabah ve gece kronotiplerini kendi içinde ikiye ayırmış ve daha anlaşılır bir hâle getirmek için hayvanları kullanarak anlatmayı tercih etmiş:
● Yunus: 'En ufak bir seste veya ışıkta uyanırım. Düzenli uyuyamam ama gece geç saatlere kadar da oturamam.' diyorsanız bu kategoriye aitsiniz. Gün içinde en verimli saatleriniz 10.00 ile 14.00 arası, dolayısıyla fiziksel aktiviteleriniz için bu zaman dilimini değerlendirebilirsiniz.
● Aslan: 'Genellikle erken uyanırım ve sabahları çok enerjik olurum, akşam saat 9.00 dedin mi uykum gelir.' diyorsanız aslan kronotipine sahipsiniz. En aktif zamanlarınız öğleden önceki birkaç saat olabilir.
● Ayı: 'Güneşle bir kalkar, yine onunla bir uyurum.' diyorsanız kategoriniz belli. Çoğu kişi de aslında bu kategoriye dâhil. Tıpkı aslanlar gibi ayıların da en verimli saatleri öğleden önce olsa da öğleden sonra yavaş yavaş enerjilerini kaybetmeye başlarlar.
● Kurt: 'Sabah hiç uyanamam, gece uyuyamam. Sabah herkesin uyandığı saatte yatağa giderim.' diyorsanız siz tam bir kurtsunuz. 12.00-16.00 vakitlerinde en üretken hâlinizde olursunuz.
Bu uykuculardan hangisinin sizi temsil ettiğini bulduysanız gelin, bu bilgileri nasıl kullanacağınızı anlatalım.
Her ne kadar kronotipler temel olarak dört kategoriye ayrılmış ve bu kategoriler, onları daha rahat anlamamız için sevimli şekillerde adlandırılmış olsa da tabii ki kronotipler her şey değil. Gece kuşu olsanız da işe veya okul sebebiyle sabah erken uyanmaya alışabilirsiniz. Birden fazla kategoriye uyan taraflarınız da olabilir. Yine de bu dört kategoriden kendinize en çok uyanı bulmak, kendinizi daha iyi anlayıp programınızı daha verimli bir şekilde nasıl hazırlayacağınız konusunda size yardımcı olabilir.
Hangi saatlerde verimli çalıştığınızı öğrenerek iş saatlerinizi düzenleyebilirsiniz. Gün içinde bedeninizin ihtiyacını daha iyi anlayıp ona göre aksiyon alabilirsiniz. Kronotipinizi öğrenip size özel biyolojik saatinize kulak vererek hayatınızda istediğiniz dengeyi kurabilir, gün boyunca enerjinizi en iyi şekilde kullanabilirsiniz.