Finansal piyasalar, fon çeşitlerine ve sürelerine göre farklı çeşitlere ayrılır. Her piyasanın kendine özel bir varlık tipi ve unsuru da bulunur. Mevcut birikimi en iyi şekilde değerlendirmek içinse finansal değişkenlerin tümü hakkında bilgi edinilmesi gerekir.
Gelin finansal piyasa hakkında mutlaka bilinmesi gerekenlere daha detaylı bakalım!
Piyasalar kendi içinde gerçek (reel) ve finansal piyasa olmak üzere ikiye ayrılır. Gerçek piyasada mal ve hizmet için arz-talep parametresi söz konusu olurken finansal piyasalarda kıymetli evraklar devreye girer. Bir diğer deyişle finansal piyasa, bu evrakları arz ve talep edenler ile düzenleyici kurumları bir araya getirme özelliği taşır.
Tasarruf fazlası olan arz sahipleri ve borca ihtiyacı olanlar, aracı kuruluşlar yardımıyla fon transferi yapabilir. Bu tür finansal sistemler her ülkede farklı bir kurum tarafından kontrol edilir. Ülkemizde ise SPK (Sermaye Piyasası Kuruluşu) temel piyasa düzenleyici niteliğindedir.
Finansal piyasalar en temelde para piyasası ve sermaye piyasası olmak üzere ikiye ayrılır. Para piyasasının temel özelliği kısa vadeli fonlardan oluşmasıdır. Ayrıca para piyasaları finansal risk açısından düşük, yüksek likiditeli enstrümanlardan oluşur. Bu piyasalarda likidite açığı olan taraflar karşı karşıya gelir.
Türkiye'deki para piyasaları kendi içinde şu şekilde üçe ayrılır:
Merkez Bankası Piyasası
Takasbank Piyasası
Bankalararası Piyasa
Para piyasasında kullanılan araçlar ise hazine bonosu, banka bonosu, repo, finansman bonosu ve banka garantili bono şeklinde sıralanabilir.
Finans piyasasının bir diğer türü olan sermaye piyasasında, genellikle süresi 1 yılı aşan orta ve uzun vadeli arz ve talepler karşılaşır. Bu piyasalardaki işlemler belirli duran varlıkları finanse etme amacı taşır ve menkul kıymet adı verilen araçlar ile yapılır. Para piyasalarındakine benzer şekilde, sermaye piyasasında kullanılan temel kaynaklar da tasarruf sahiplerine ait birikimlerdir.
Fon sahiplerini ve fon fazlası olanları bir araya getiren sermaye piyasalarındaki belgeler, ilk ihraçtan veya ikinci el olarak ticarete açılabilir. Bu durum da sermaye piyasasının birincil ve ikincil olarak iki başlıkta incelenmesini gerektirir:
Birincil piyasa; ilk defa dolaşıma giren menkul kıymetlerden oluşur ve tarafları doğrudan veya aracı vasıtasıyla bir araya getirir.
İkincil piyasa; daha önce alınıp satılmış belgelerin işlem gördüğü piyasadır ve menkul kıymet likiditesinin artırılmasına yardımcı olur. Böylece birincil piyasadaki talebi de artırır.
Sermaye piyasasında dolaşıma giren finans enstrümanları şu şekilde özetlenebilir:
Pay senetleri
Yatırım fonu katılım payları
Devlet tahvilleri
Özel sektör tahvilleri
Gelir ortaklık senetleri
Katılma intifa senetleri
Gayrimenkul sertifikaları
Kar-zarar ortaklık belgeleri
Varlığa bağlı menkul kıymetler
Eurobond
Bonolar, devlet kurumu veya özel şirketlerin, yatırımcılarından aldığı borç karşılığında düzenlenen senetlerdir. Yani bono, borç alınan paranın belirli bir süre içinde ödeneceğini destekleyen belgedir. Özellikle yatırımcı portföyünü çeşitlendirme amacıyla tercih edilir ve risksiz yatırım aracı olarak görülür. Vade ödeme süresi alt türüne göre değişir fakat ortalama 6 ay kadardır.
Devlet bonosu, banka bonosu, finansman bonosu veya altın, gümüş, platin bonosu olarak çeşitlenen bonolar; alacaklı tarafa iki farklı şekilde tahsil imkanı sunar. Bunlardan ilki ödeme günü gelince borçlu taraftan tahsilat istemekken diğeri, ödeme zamanı gelmeden bankaya başvurma ve senedin değerini düşürerek ödeme almaktır. Bononun ödeme dışında herhangi bir şirket ortaklığı kazandırması söz konusu değildir.
Tıpkı bono gibi, tahvil de devletten veya özel şirketlerden hisse sahibi olmaya yardımcı olur. Bono ve tahvil arasındaki en belirgin fark vade süresidir. Bonolar 1 yıldan kısa süreli para piyasalarında değerlenirken tahviller için bu vade daha uzun sürelidir, değişim piyasası ise sermaye piyasasıdır. Yine sermaye piyasasındaki araçlardan olan hisse senedi ise tahvilden farklı olarak, sahibine ortaklık hakkı da kazandırır. Hisse senedinde yüksek risk bulunurken tahvil risk dengesi sunan alternatif bir enstrümandır. Ayrıca hisse senetlerinde herhangi bir vade süresi yoktur.
Finans piyasalarında maksimum karı elde edebilmek, orantılı ve dengeli bir portföy oluşumu ile sabittir. Bu nedenle risk dengeleyici enstrümanların yanı sıra volatil karaktere sahip olan ve farklı likidite özellikleri ile öne çıkan araçlar da portföye dahil edilebilir. Ancak bu aşamada riskleri minimuma indirgemek için temel piyasa şartlarının ve enstrüman özelliklerinin araştırılması oldukça önemlidir.