COVID-19 ile birlikte aşılar daha da hayatımıza girdi ancak aşının tarihi çok eskilere dayanıyor biliyorsunuz ki. Peki aşının prensibi aslında nedir ve farklı hastalıklar için aşılar nasıl üretiliyor? Tüm bu soruları sizler için cevapladık, buyrun okumaya...👇
Aşılar, vücudumuza virüs bulaştığını düşündürerek kandırır aslında. Vücudumuz da bu virüse bir bağışıklık tepkisi oluşturur ve gelecekte onunla savaşmamızı sağlayacak bir virüs hafızası oluşturur.
En yaygın iki tür, etkisizleştirilmiş aşılar (öldürülmüş ancak yine de bağışıklık sistemini etkinleştiren zararsız virüsleri kullanan) ve zayıflatılmış aşılardır. Zayıflatılmış aşılarda ise bize zarar vermeden bağışıklık tepkisi oluşturacak şekilde ayarlanmış canlı virüsler kullanılır.
Bu yöntemde virüsler zayıflatılır, böylece vücut içinde bir kez çok zayıf bir şekilde çoğalırlar. Kızamık, kabakulak, kızamıkçık, rotavirüs, oral çocuk felci, su çiçeği ve grip aşıları (intranazal aşı) bu şekilde yapılır. Virüsler genellikle vücutta birçok kez kendilerini çoğaltarak hastalığa neden olurlar. Doğal virüsler bir enfeksiyon sırasında binlerce kez çoğalırken, aşı virüsleri genellikle yirmiden az çoğalır. Aşı virüsleri çok fazla çoğalmadıkları için hastalığa neden olmazlar ancak gelecekte karşı koruma sağlayan 'hafıza B' hücrelerinin teşviğine sebep olurlar. Canlı, 'zayıflatılmış' aşıların avantajı, bir veya iki dozun genellikle ömür boyu süren bağışıklık sağlamasıdır.
Bu yöntemde virüsler bir kimyasalla tamamen etkisiz hale getirilir veya öldürülür. Virüsü öldürüldüğünde kendini yeniden üretemez veya hastalığa neden olamaz. Çocuk felci, hepatit A, grip aşısı ve kuduz aşıları bu şekilde yapılır. Virüs vücut tarafından hala görüldüğü için, bağışıklık sistemi hastalığa karşı koruyan hücreler üretilir. Bu yöntemin iki faydası bulunuyor:
Aşı, önlediği hastalığın hafif bir formuna bile neden olamaz.
Bağışıklık sistemi zayıf olan kişilere verilebilir.
Dezavantajı ise birkaç doz vurulması gerekmesi tabii.
Bu yöntemde virüsün yalnızca bir parçası çıkarılır ve aşı olarak kullanılır. Hepatit B, zona, HPV ve grip aşılarından biri bu şekilde yapılır. Aşı, virüsün yüzeyinde bulunan bir proteinden oluşur. Bu yöntem virüsün (veya bakterilerin) bir kısmına karşı bir bağışıklık tepkisi hastalığa karşı korumadan sorumlu olduğunda kullanılabilir. Bazı bakteriler, toksin adı verilen zararlı bir protein üreterek hastalığa neden olur. Bu toksinler alınarak ve bir kimyasalla etkisiz hale getirilerek birkaç aşı yapılır. Toksini etkisiz hale getirerek artık hastalığa neden olmaz. Difteri, tetanoz ve boğmaca aşıları bu şekilde yapılmaktadır.
COVID-19 için bazı aşılar bu şekilde yapılır. Aşılanan kişinin dendritik hücreleri, virüsün yüzeyinden başak proteini yapmak için kullanır. Bağışıklık sistemi bu proteinin 'yabancı' olduğunu anladığında, bağışıklık tepkisi oluşturur, böylece kişi bir dahaki sefere virüse maruz kaldığında, bağışıklık sistemi hızla yanıt vermeye hazırdır. Pfizer ve Moderna COVID-19 aşıları bu şekilde yapılır. DNA aşıları ise mRNA'nın yapıldığı genetik kodu sağlar. mRNA daha sonra viral proteini yapmak için şablon görevi görür ve bağışıklık sistemi bunun yabancı olduğunu fark ederek vücudu korumak ve immünolojik hafıza oluşturmak için harekete geçer. Şu anda, hiçbir DNA aşısı ticari olarak mevcut değildir.
Sıklıkla protein veya şeker kullanılır. Aşının antijen adı verilen bu aktif bileşenleri, vücuttayken bir bağışıklık tepkisini tetikleyen şeydir. Aşılar biyolojik ürünler olduğundan, çoğu geleneksel viral aşının, grip aşılı tavuk yumurtası, hepatit A aşılı memeli hücreleri veya hepatit B aşıları için maya gibi biyolojik materyaller üzerinde yetiştirilmesi gerekir. Süreç oldukça zahmetli ve yavaştır. Örneğin grip aşılarında, canlı virüs bir yumurtaya enjekte edilir ve ardından virüs çoğaldıktan sonra viral materyal toplanır, saflaştırılır ve etkisiz hale getirilir. Son RNA aşıları, bir DNA şablonundan üretilebiliyor; bu da geleneksel aşı üretiminden çok daha ucuz ve hızlı olabiliyor.
Aşılar, doğası gereği kararsız olabilen ve kendi başlarına bırakıldıklarında bozulmaya yatkın olabilen karmaşık biyolojik moleküller içerir. Bu nedenle aşılar, üretim tesisinden kullanım noktalarına kadar olan uzun yolculuklarında aşının güvenli ve etkili kalmasına yardımcı olmak için birkaç katkı maddesi de içerir. Bu katkı maddeleri, şişe açıldıktan sonra aşının bozulmasını önleyen 'koruyucular' ve herhangi bir kimyasal reaksiyonun gerçekleşmesini durduran 'stabilizörler'dir. Stabilizörler bir şeker (örneğin laktoz) veya jelatin olabilir.
'Seyrelticiler', bir aşıyı doğru konsantrasyona seyreltmek için kullanılan sıvılardır ve en sık kullanılan seyreltici steril sudur. Bu arada 'rezidüler' yani artıklar, aşılara kasıtlı olarak eklenmeseler de, aşıyı yapmak için kullanılan bileşenlerin artıklarıdır ve maya veya yumurta proteini içerebilir. Bazı aşılar, ya aşının enjeksiyon bölgesinde daha uzun süre kalmasını sağlayarak ya da yerel bağışıklık hücrelerini uyararak aşıya karşı bağışıklık tepkisini artıran adjuvanlara ihtiyaç duyar. İnsanlar için güvenli olan alüminyum da aşı da bulunur ve yaygın bir adjuvandır.
Geliştirilmekte olan her aşı, bir bağışıklık tepkisini başlatmak için hangi antijenin kullanılması gerektiğini belirlemek için önce taramalardan ve değerlendirmelerden geçmelidir. Bu klinik öncesi aşama, insanlar üzerinde test yapılmadan yapılır. Deneysel bir aşı, güvenliğini ve hastalığı önleme potansiyelini değerlendirmek için önce hayvanlarda test edilir. Aşı bir bağışıklık tepkisini tetiklerse, daha sonra insan klinik deneylerinde üç aşamada test edilir. İlk aşamada güvenliğini değerlendirmek, bir bağışıklık tepkisi oluşturduğunu doğrulamak ve doğru dozu belirlemek için az sayıda gönüllüye verilir. Genellikle bu aşamada aşılar genç, sağlıklı yetişkin gönüllülerde test edilir.
Bu aşamada, çeşitli yaş gruplarını ve aşının farklı formülasyonlarını değerlendirmek için genellikle birden fazla deneme yapılır. Aşılanmamış bir grup, aşılanan gruptaki değişikliklerin aşıya mı atfedildiğini yoksa tesadüfen mi meydana geldiğini belirlemek için genellikle bir karşılaştırma grubu olarak denemeye dahil edilir.
Bu, aşının korunmak için tasarlandığı hastalığa karşı etkili olup olmadığını belirlemek ve çok daha geniş bir insan grubunda güvenliğini incelemek için yapılır. Aşı performansının bulgularının birçok farklı popülasyon için geçerli olduğundan emin olmak için çoğu zaman, faz üç denemeleri birden fazla ülkede ve bir ülke içindeki birden fazla tesiste gerçekleştirilir. İkinci aşama ve üçüncü aşama denemeleri sırasında, çalışmayı yürüten gönüllüler ve bilim insanları, hangi gönüllülerin test edilen aşıyı veya karşılaştırma ürününü aldığını bilmez. Deneme bittikten ve tüm sonuçlar kesinleştikten sonra, gönüllülere ve bilim insanlarına aşıyı kimin yaptırdığı ve karşılaştırıcıyı kimin aldığı bildirilir. Ayrıca bir aşı kullanıma girdikten sonra, güvenli olmaya devam ettiğinden emin olmak için sürekli izlenmelidir.