Charles Darwin, 1859 yılında Türlerin Kökeni Üzerine eserini yayınladı, bugün bile süren evrim teorisi halen ülkemizde ve dünyada 'evrim sadece bir teoridir, kanıtlanmış olsa adı kanun olurdu' ekseninde tartışılmaya devam ediliyor.
Tarih boyunca, özellikle de Osmanlı'da evrim teorisine karşı sunulan savları sık sık duyduk ama bilmediğimiz asıl şey Osmanlı'da evrimin öyle topyekün yadsınan bir fikir olmadığı.
Gelin, anlatayım.
Odak noktası 'insanların maymunlardan evrilmesi' olan bu tartışmalar, daha doğrusu çarpıtmalar büyük ses getirdi. Bu yankı Osmanlı'ya birkaç yıl sonrasında ulaştığında ilk alıcısı Ahmet Mithat Efendi oldu.
Biz onu sınavlara hazırlık kitaplarında geçen Felatun Bey ile Rakım Efendi gibi kalıplaşmış eserleriyle tanısak da düşünsel hayatımızın önemli bir yerinde konumlanıyor.
Kendi yayınladığı Dağarcık dergisinde evrim görüşüne dair yazılarını yayınlamaya başladığında tarih 1870'ti. Bu yıldan itibaren derginin 10 farklı sayısında evrimle ilgili çokça yazı yazar fakat bu yazılar tam anlamıyla evrim teorisini kapsıyor demek pek de doğru olmaz.
İşte onu evrim teorisini bu coğrafyada tanıtmaya iten de Darwin'in ortaya attığı modernist yaklaşımdı. Tabii bu atılımıyla Osmanlı'da daha önce eşi görülmemiş biçimde insanın varlığının kaynağı inanç ekseni yerine bilimsel terazide tartışmaya açılmıştı.
Onu evrim teorisinde cezbeden şeyin görece yüzeysel başlıklar olması bu teoriyi Osmanlı toplumuyla el sıkıştırmaya çalışırken bazı yanlış anlaşılmaları beraberinde getirmişti.
Bu yanlış aktarımın en mühim örneği insanların maymundan geldiği teziydi. Ahmet Mithat Efendi Darwin'in insanın kökenlerine dair fikirlerinden ziyade genel olarak evrim, evrilme fikriyle ilgileniyordu.
Buna örnek olarak da eğitimin toplumda yarattığı değişimi gösteriyordu, ona göre eğitimli kişiler toplumun geri kalanından farklı bir kumaşa sahip olacaklar ve ilerlemenin önünü açacaklardı, bunun için de seçkinlere ihtiyacımız vardı.
O, daha ziyade doğal seçilimin toplumsal yansımalarıyla ilgilense de toplum maymundan gelen insan teziyle daha ilgiliydi. Bugün bile canlılığını koruyan bu tezin kökeni bu yıllara dayanıyor.
İkincil kaynaklara muhtaç olmak dönemin Frankofonluğu ve İngilizce bilen aydın sayısının hayli az olmasıyla açıklanabilir, bu da gayet makuldur.
Kabaca ele aldığı insanların orangutanlara benziyor olması fikri o dönem evrim teorisinin karikatürleştirilmesine yol açıyordu. Hatta bazı kaynaklar onun nazarında 'bedevilerin kuyruklu' olduğunu da aktarır. Öyle ki bu tartışmalar basında, siyaset sahnesinde bile o kadar sık dillendirilmişti ki 'maymun meselesi' olarak, daha da özel olarak 'Ahmet Mithat Efendi'nin maymunları' olarak kendine kalıcı bir isim bile bulmuştu.
100 yıldan fazla yasaklılar arasında kalan evrim teorisi, 1930'lu yıllarda yeniden, görece sönük biçimde gündeme gelse de Türlerin Kökeni Üzerine'nin Türkçe'ye çevrilmesi, dolayısıyla bilimsel olarak incelenmesi 1970 yılına dek ertelenmiştir.
Bugün de bu sancıları aşabilmiş değiliz. 150 yıl öncesinde ortaya çıkan tartışmalardan devraldığımız bazı sorularla evrim teorisine yaklaşmamız bir yana, bir soru sadece bizi değil tüm dünyayı ilgilendiriyor:
Evrim teorisini kabul yahut reddederken doğanın bizimle fikir birliğine varma gibi bir tasası olduğunu gerçekten düşünmüyoruz değil mi?
"İnsan maymundan geldi" ifadesiyle birlikte dinler evrimi direk karşılarına aldılar sanıyorum. Oysaki önce bir araştırsalar ve hatta geliştirselerdi keşke. Evrim ile dinin birbirine zıt olduğunu düşünmüyorum.
Ülkemizde ve dünyada "evrim sadece bir teoridir, kanıtlanmış olsa adı kanun olurdu" şeklinde bir tartışma yok. Keza teorinin kelime anlamını kafalarına göre oluşturdukları anlayışa göre yorumlayıp hipotez ile karıştıran makarna canavarı taraftarlarının kendi çapında saçmalamasından ibaret desteksiz bir savunmadır bu. Bilimsel bir gerçeği sorgulanamaz bin yıllık mitleri ile ters düştüğü için üç maymunu oynayarak çürüttüklerini zannetmelerinin bilim dünyasında bir geçerliliği yoktur haliyle.
bugunun muhafazakar osmanlici kesmi osmanliyi kendi kucuk anadolu sehirlerindeki gibi hayal etsede osmanli cok uluslu, cok kulturlu ve cok dinli bir imparatorluktu, kendi zamaninin otesinde liberal ozgurlukcu ve acik fikirliydi. ozellikle osmanliyi yoneten iyi egitimli elit kesmin evrimi tartismasi garip bir durum degil. gercek osmanliyi bugunun osmanlicilariyla karistirmayin. ve unutmayin cumhuriyeti ve inkilaplarini gerceklestiren nesli, yoneticileri ve ataturku osmanli yetistirdi, hepsi osmanliydi. osmaninin kacinilmaz cokusuyle gokten yeni bir devlet yeni bir halk inmedi, eski osmanlilar imparatorluk olmanin yukunden ve kisitlamalarindan kurtularak yeni caga adapte olan yeni bir duzen kurdular.