Ülkemizde modern korunma yöntemlerinin yeterli düzeyde uygulanmaması nedeniyle gebeliklerin %30’u plansız veya istemeden gerçekleşmektedir. Bu gebeliklerin yüksek bir oranının kürtajla sonuçlanması konunun önemini yansıtmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, her yıl dünyada yaklaşık 20 milyon istenmeyen gebelik oluşmakta, bunun sonucunda da 78.000 kadının güvenli koşullarda gerçekleştirilmeyen istemli düşük nedeniyle yaşamını kaybettiğini bildirmektedir.
Son zamanlarda kürtaj konusundaki tartışmalar sonucunda ertesi gün haplarının kullanımı giderek yaygınlaşmakta ve bu konuda bize gelen sorular da artmaktadır.
Son 30 yıl içerisinde yapılan çalışmalar ışığında acil kontrasepsiyon; istenmeyen gebeliğin engellenmesi için ikinci bir şans tanıyan, etkili ve güvenli bir yöntem olduğu kabul edilmiştir.
Acil Kontrasepsiyon (Acil Korunma) nedir?
Acil kontrasepsiyon korunmasız ya da korunma yönteminin başarısız olduğu bir cinsel ilişkiden sonra, gebelik başlamadan yani rahime yerleşmeden uygulanan kontrasepsiyon yöntemidir. Bu tanımın geçerli olabilmesi için gebeliğin henüz oluşmamış olması gerekmektedir. Yani gebelik testi pozitif çıkan bir kişinin acil kontrasepsiyon şansı kalmamıştır.
Önemli bir nokta da modern korunma yöntemlerindeki etkinliktir. Örneğin doğum kontrol hapı doğru kullanıldığında %99,7 oranında başarılı korunma sağlarken, ilişki sonrası uygulanan ertesi gün haplarında koruma başarısı ilk 12 saate %95 iken 72 saatte %58 civarındadır. Sonuç olarak ertesi gün hapında başarı oranlarının yetersiz olması, yan etkilerin sık görülmesi ve tekrarlayarak kullanılamaması nedeniyle sadece acil kontrasepsiyon olarak kullanılmasına mecburiyeti doğurmaktadır. Asla bir doğum kontrol yöntemi değildir. Ayrıca cinsel yolla bulaşan hastalıklara karşı koruyucu değildir.
Hangi durumlarda acil kontrasepsiyon kullanılabilir?
Korunmasız cinsel ilişki,
Korunma yönteminin yetersiz/başarısız olması durumunda (Prezervatif yırtılması, doğum kontrol hapının unutulması, geri çekme metodunun yanlış uygulanması gibi korunma yöntemlerinin başarısız olma ihtimalinde,
Tecavüz gibi cinsel saldırılar sonrasında kullanılabilir.
Çiftler korunma konusunda bilinçli ve istekli olsalar bile planlamadıkları bir cinsel ilişki nedeniyle gebelik riski ile karşı karşıya kalabilirler. Yöntem kullanmayı unutma ya da doğru kullanmama yöntem başarısızlığına neden olabilir. Daha da önemlisi cinsel bir saldırı yani tecavüz kadını hiç istemediği bir gebelik riski ile karşı karşıya bırakabilir.
Acil kontrasepsiyonda kullanılan yöntemler nelerdir?
Acil kontrasepsiyon özellikle son 30 yılda yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. İlk kez 1960′larda acil kontrasepsiyon amacıyla yüksek doz östrojen kullanılmıştır. 1977′de Albert Yuzpe tarafından tarif edilen Yuzpe rejiminde ilk defa östrojen ve progesteron birlikte kullanmıştır. 1976′da Rahim İçi Araç ilk kez acil kontrasepsiyon amacıyla kullanılmıştır.
Ülkemizde acil kontrasepsiyon amacıyla kullanılan ilaçlardan kombine yani hem östrojen kem de progesteron içeren ilaçlar yoktur. Bu nedenlesadece progesteron hormonu içeren haplar (Norlevo) kullanılmaktadır. Alternatif olarak da doğum kontrol hapları kullanılabilir. Ancak doğum kontrol hapı acil korunma amacıyla kullanılacaksa rutin kullanımından farklı içilir. Piyasada bulunan 30 mikrogram östrojen içeren Yasmin, Mikrogynon, Ginera, Desolett gibi haplardan 4 tane 12 saat arayla iki kez (toplamda 8 hap), 20 mikrogram östrojen içeren Yazz, Myralon ve Reginon dan ise altışar tane 12 saat arayla iki kez alınmalıdır.(toplam12 hap)
Ağızdan kullanılan ilaçlara bir alternatif de korunmasız ilişki sonrası ilk 5 gün içinde RİA (spiral) takılmasıdır.
Etki mekanizmaları nelerdir?
İlacın etki etme mekanizmasını ve neden ilk 72 saatte kullanılması gerektiğini daha kolay anlayabilmek için döllenme ve rahime yerleşmebasamaklarını tekrardan hatırlamakta fayda vardır.
Yumurta sperm tarafından fallop tüpünde döllenir ve döllenmiş yumurta (Zigot) oluşur. Döllenmiş yumurta yaklaşık olarak 3 günlük bir seyahatten sonra rahime ulaşır. Rahime önce yapışır ve sonra rahime yerleşir. Bu olaya implantasyon denir. Bu olay döllenmeden sonra 4. günde gerçekleşir.
Ertesi gün hapı yumurtlama zamanından önce kullanılırsa yumurtlamayı önleyerek, yumurtlamadan sonra kullanılırsa implantasyon ( rahime yerleşme) engelleyerek korunma sağlar. Ancak rahime implantasyon gerçekleştiyse faydası yoktur. Ayrıca sperm hareketini ve rahim ağzındaki mukusun yapısını değiştirerek gebelik oluşumunu engeller.
Döllenme sonrası rahime yerleşme 3. günde olduğu için en geç 72 saat içinde içilmelidir. İçilen ilacında kanda etkin düzeye ulaşması da belli bir zaman aldığı mümkün olduğu kadar erken içilmelidir. İlk 12 saat ilacın en etkin olduğu zamandır.
Neden ilk 72 saatte kullanılırlar?
Klinik çalışmalar Norlevo’nun ortalama % 85 gebeliği önlediğini göstermektedir. İlişkiden sonra geçen zamana bağlı olarak etkinlik azalır. (24 saatte % 95, 24-48 saatte % 85, 48-72 saatte % 58), 72 saatten sonraki etkinlik bilinmemektedir.
Ertesi gün hapı gebelik oluştuktan sonra asla etkili değildir. Yani mevcut oluşmuş gebelik üzerinde düşük yaptırıcı etkisi yoktur.
Ertesi gün hapı sürekli bir doğum kontrol yöntemi olarak görülmemelidir. Acil kontrasepsiyonun amacı sadece kaza sonucu olan hamilelik ihtimalinin ortadan kaldırılmasıdır. Bu nedenle ayda sadece bir kez kullanılmalıdır. Çünkü kısa süre içinde tekrar tekrar kullanılması halindehem etkisi azalır hem de ağır yan etkiler ortaya çıkabilir.
Ayrıca acil kontrasepsiyon belli durumlarda uygulanması gereken bir yöntemdir ve doktora danışılarak uygulanmalıdır.
Kullanım şekli nasıldır?
Ertesi gün hapındaki iki hap aynı anda alınır. Maksimal plazma konsantrasyonları yaklaşık 40 nmol /litre olup bu konsantrasyonlara 3 saatte ulaşılır. Bu nedenle ilaç alımı sonrasındaki 3 saat içerisinde kusma veya ishal meydana gelirse ertesi gün hapı alımı tekrarlanmalıdır.
Hapının koruma sağladığı anlaşılabilir mi?
Hapın işe yarayıp yaramadığını gösteren tek bulgu adetin zamanında gelmesidir. Hapın hemen sonrasında olan kanama ilacın yan etkisi ile oluşabilir. Ama bu lekelenme tarzı kanama da kesin olarak işe yaradığının bir bulgusu değildir.
Eğer ertesi gün hapını doğru şekilde kullanıldıysa ve sonrasında adet beklenen tarihte, her zamanki gibi (kanamanızın miktarı, rengi, kıvamı, vs. bakımından) gerçekleştiyse; ertesi gün hapının gebeliği önlemede başarılı olduğu söylenebilir.
Ancak yaşanan streseden veya hapın yarattığı hormonal dengesizlikten dolayı adet gecikebilir. Adetin geciktiği durumlarda mutlaka gebelik testi yapılmalıdır.
Yan etkileri nelerdir?
En sık görülen yan etkiler;
· Bulantı-kusma;
· Karın ağrısı;
· Baş ağrısı, baş dönmesi;
· Halsizlik;
· Meme hassasiyeti
· Vajinal kanamadır.
Şikâyetler ilacın alınmasını takiben 48 saatte kaybolur. İlaç alındıktan sonrasındaki 3 saat içerisinde kusma veya ishal meydana gelirse ertesi gün hapı alımı tekrarlanmalıdır.
Ertesi gün hapı kullanımı sonrası görülen vajinal kanama ilacın bir yan etkisidir. Her bayanda görülmemekle birlikte görülmesi de gerekli değildir. Ertesi gün hapı kullanımı sonrası kanama olmaması ilacın gebelik önleyici etkisini etkilemez. Kanama, ilacın etkinliğinden bağımsız bir yan etkisidir.
Adetin döngüsünün erken döneminde ilaç alan kadınlarda adet kanaması genellikle erken başlamaktadır, döngünün ortasında ilaç alınması durumunda kanama erken veya zamanında olmaktadır. Adet döngüsünün geç dönemlerinde ilaç alınması durumunda ise adet genellikle normal zamanında başlamaktadır. Genel olarak bakıldığında hastaların üçte birinde adet erken başlamaktadır.
Ertesi gün hapının gebelik üzerine etkisi
Eğer hasta ilaca rağmen gebe kalırsa bu ilaçların bebek üzerinde önemli bir etkisi yoktur. Yüksek doz oral kontraseptiflerle yapılan çalışmalar gebelik erken döneminde kısa süreli kullanımın anne ve fetüse bir zarar vermediğini gösterilmiştir.
Ertesi gün hapının emzirme döneminde etkisi
İlaç içindeki etkin maddeler anne sütü ile bebeğe geçer. Bu nedenle annenin bebeğini acil kontraseptifi almadan önce emzirmesi ve sonraki 6 saat boyunca sütünü sağıp atarak, bebeğine mama vermesi önerilmektedir.
Acil Kontrasepsiyonda Uyarı İşaretleri
Ertesi gün hapı kullanan kişiye aşağıdaki durumlar oluşursa kliniğe gelmesi söylenmelidir.
1-Adet gecikmesi durumunda (gebelik olasılığı artar)
2-Adetin beklenenden daha az miktarda olması ya da daha kısa sürmesi durumunda (gebelik olasılığı artar)
3- Alt karın ya da kasıklarda şiddetli ağrı olursa (dış gebelik olasılığı artar)
4-Akıntı, idrar yaparken yanma gibi cinsel yolla bulaşan hastalık semptomları varlığında mutlaka muayene olunmalıdır.
Özetlersek;
1- Ertesi gün haplarında koruma başarısı ilk 12 saate %95 iken 72 saatte %58 civarındadır.
2-Doğum kontrol hapı kullananlarda 2 veya daha fazla hap unutulması durumunda bu ilaçlardan yararlanılabilir.
3-Cinsel yolla bulaşan hastalıklara karşı koruyucu değildir.
4- Kullanımdan sonra yeni bir korunmasız ilişki ya da kontraseptif yöntem hatası olursa ikinciye korumaz.
5-. İlaç alındıktan sonrasındaki 3 saat içerisinde kusma veya ishal meydana gelirse ertesi gün hapı alımı tekrarlanmalıdır.
6-Ertesi gün hapı kullanımı sonrası kanama olmaması ilacın gebelik önleyici etkisini etkilemez. Kanama, ilacın etkinliğinden bağımsız bir yan etkisidir.
Op. Dr. Volkan Dede