Canın sıkkın, işler yoğun, hava da kapalı. Tam o anda ne yapıyorsun? Online alışveriş uygulamasını açıp “Sadece bakacağım” diyorsun. Sonra “O kadar da pahalı değilmiş aslında” diye diye sepete beş parça ürün ekliyorsun.
İşte buna “Doom Spending” deniyor: stresin, tükenmişliğin, kaygının seni dürtüp anlık harcamaya yönlendirmesi.
Peki bu gerçekten rahatlatıyor mu? Yoksa geçici bir kaçış mı? Hadi bu davranışın ekonomisini birlikte çözelim.
“Doom” kelimesi karamsarlık, yıkım gibi anlamlar taşır. “Doom Spending” de tam olarak bu ruh halindeyken yapılan harcamaları ifade eder. Yani kişi mutlu olduğu için değil, üzgün, stresli ya da endişeli olduğu için alışveriş yapar. Bir nevi duygusal bir kaçış yolu, anlık bir kontrol hissi yaratma çabasıdır.
Çünkü insan beyni stres altındayken kendini iyi hissettirecek “ödül” arar. Harcama da o anda bir ödül gibi gelir. Ama ne yazık ki çoğu zaman sonrasında pişmanlık da peşinden gelir.
İnstagram’da “treat yourself” postları, TikTok’ta “duygusal alışveriş haul” videoları, YouTube’da “kargo açılışları”...
Hepsi sana “Bir şey satın alırsan mutlu olursun” mesajını veriyor. Zihinsel olarak zayıf hissettiğin anda, bu içerikler seni harekete geçiriyor.
Yani Doom Spending sadece ruh halinle değil, algoritmalarla da tetikleniyor. Ve işin kötüsü: Bu döngü her tekrarlandığında harcama davranışın otomatikleşiyor.
Doom spending yapan kişiler çoğu zaman satın aldıkları şeyi gerçekten istemiyor. Ama sipariş verirken hissettikleri o “kontrol bende” duygusu çok çekici.
Gün içinde hiçbir şeye hâkim olamıyorsun ama alışverişin son tuşuna basmak seni güçlü hissettiriyor. Yani burada konu ihtiyaç değil, bir çeşit duygusal dengeleme. Bu da harcamayı finansal değil psikolojik bir eyleme dönüştürüyor.
Bir, iki, üç derken alışveriş döngüsü bağımlılığa dönüşebilir. Ve bu durum, kişinin hem finansal sorunlar yaşamasına hem de kendine olan güvenini yitirmesine sebep olabilir. Özellikle “Bunu neden aldım ki?” hissi sıklaşmaya başladığında, harcama yerini utanca bırakır.
Yani geçici olarak iyi hissettiren şey, uzun vadede hem ruhu hem de bütçeyi yorar.
İyi haber şu ki: bu bir alışkanlık olduğu kadar farkındalıkla yönetilebilecek bir davranış. Alışveriş yapmadan önce kendine şu soruları sormak işe yarar:
Gerçekten ihtiyacım var mı?
Bu harcama ruh halimi mi, hayatımı mı iyileştiriyor?
Satın almadan önce bir gün beklesem hâlâ ister miyim?
Bunlar küçük ama etkili adımlardır. Çünkü çoğu Doom Spending alışverişi, 24 saat sonra anlamsız hale gelir.
Kabul, alışveriş dopamin sağlar. Ama başka şeyler de sağlar:
15 dakikalık yürüyüş,
Kısa bir meditasyon,
Sevdiğin birini aramak,
Sıcak bir duş almak,
Ya da bir şeyler karalamak…
Tüm bunlar, o anki ruh haline alışverişten çok daha sağlıklı yanıtlar olabilir. Çünkü asıl mesele bir şey almak değil, bir şey hissetmek.