Türkçemiz, yabancı kökenli birçok kelimeyi barındırmakta. Bu kelimelerin hepsini tam anlamıyla bilmek ve en doğru şekli ile kullanabilmek ise elbette çok zor. Mesela bu kelimelerden biri 'Determinizm' terimi. Peki determinizm ne demek? Hangi dilin kökeninden gelmektedir? Felsefi anlamı ne demek? Determinizm kelimesinin TDK Sözlük karşılığı nedir? Determinizm akımı ne demek? Determinizmin edebiyattaki yeri nedir?
Türk Dil Kurumu sitesi, kelimelerin anlamlarını bilmeyen internet kullanıcıları için ideal bir site olmakla birlikte, eğer aratılan kelime yabancı kökenli ise,kelimenin hangi yabancı kökenden gelip Türkçemize girdiğini dahi gösteriyor.
'Determinizm' ne demek? Nereden türemiş? Hangi alanlarda kullanılabilir? 'Determinizm' kelimesi karşımıza hangi alanlarda çıkabilir?
Türk Dil Kurumu Sözlüğü'ne göre, 'Determinizm' kelimesi fransızca kökenli 'Déterminisme' kelimesinden gelip, Türkçede 'belirlenimcilik' anlamına gelen bir felsefe terimidir.
Determinism, belirlenimcilik, gerekircilik veya belirlenimlik olarakta bilinir. Bu terim, evrenin içinde. yaşanan her olayın birbirine bağlı olduğunu ve evrende gerçekleşmiş olan olayların hepsinin zaten yasalara bağlı olarak (örneğin matematik ve fizik yasaları) gerçekleşmek zorunda olduğunu, insanların kendi hür iradelerinin aslında olmadığını, yaşanacak ve yaşanmış olan olaylayın, seçeneklerin zaten önceden belirlenmiş ve seçilmiş olduğunu savunur. Determinizme göre her şey belirlenmiş ve değiştirilemezdir. Ahlak felsefesindeki 'İnsan ahlaki eylemde bulunurken özgür müdür?' sorusunu yanıtlamaya çalışır.
Determinizme göre, günlük hayatta yaptığımız seçimler, yaşadığımız olaylar verilmiş kararlar, davranışlar ve düşünceler, okuduğumuz kitaplardan yediğimiz şeylere kadar her şey önceden belirlenmiş ve değiştirilmesi mümkün olmayan şeylerdir. Determinizme göre özgür irade diye bir şey yoktur. İnsanın etkisi yoktur, sadece neden sonuç ilişkisi vardır.
'İnsan ahlaki eylemlerinde özgür müdür?' sorusu 'determinizm' akımını anlamak için sorulacak en iyi sorudur. Bu felsefe akımı, bu soruyla ilgilenir ve bu soruya 'özgür değildir' cevabını verir. Determinizme göre insanlar kararlarını özgür iradeleriyle almazlar, kendisine sunulan seçenekleri özgür iradeleriyle seçemezler çünkü determinizme göre özgür irade diye bir kavram yoltur. Bu felsefi akıma göre, insan kendini özgür sandığı zamanlarda bile her şey neden sonuç ilişkisi içinde gerçekleşir. Deterministler, insanın iradesinin özgür olmadığını, yaşayacağı şeylerin önceden belirlendiğini bu yüzdende değiştirilemeyeceğini savunur. Fakat determinizm kadercilik ile karıştırılmamalıdır.
Determinizmin bilinen ilk çalışmaları 18. yüzyılda Pierre Simon Laplace tarafından yapılmış olsa da determinizmin temeli 18. yüzyılds Thales'e kadar uzanır. Determinizme göre özgür iradenin olmadığı fikri Spinoza'ya aittir. Spinoza, evrendeki her şeyin bir düzene bağlı olduğunu bu yüzden insanın iradesinin olmadığını savunur. Simeon Poisson ve Laplace de Determinizm temsilcileri arasındadır.
Kültürel determinizme göre içinde büyüdüğümüz kültürün verdiğimiz kararlar üzerinde sözü vardır ve istesekte içinde bulunduğumuz kültürden başka bir kültüre geçiş hakkımız yoktur. İçinde yetiştiğimiz toplumdaki insanlardan farklı bir irade geliştiremeyiz
Oto determinizm, Kant tarafından geliştirilen, insanın özgürlüğünün olabileceğini destekleyen bir görüştür. Oto determinizme göre insam kendi ahlak yasasını kendisi koyar. İnsanlar aklını kullanarak kendi özgürlüğünü kendisi elde eder. Otodeterminist bakış açısına göre hür irade mümkündür. Kendini geliştirip belli bi seviyeye gelen insanlar kendi özgürlüğünü oluşturabilir. Ancak bu özgürlük, insanın koyduğu ahlak sınırlarına uymak ve onları gerçekleştirmek ile sınırlıdır.
Teknolojik determinizm, teknolojinin başlaması ve gelişmeye başlaması ile ortaya çıkan bir terimdir. Teknolojik değişimler yaşama dair her şeyi etkileyip değiştirmiştir. Teknolojik değişimler insan hayatını ve insan özgürlüğünü kontrol eder hale gelmiştir.
Biyolojik determinizm, insan genlerinin, insan davranışlarını ve iradesini etkilediği, gölgelediği ve kontrol ettiğine inanır. Çevresel uyarıcalara verilen tepkinin doğuştan gen aktarımı ile belirlendiğin, savunur.