1900'lı yıllardan bu yana siyasi ve ekonomik olarak kötü olan devletler muz cumhuriyeti olarak adlandırıldılar. Günümüzde muz cumhuriyeti terimi hâlâ geçerliliğini sürdürmektedir. Bu yazıda size muz cumhuriyeti teriminin nereden ortaya çıktığı ve neyi ifade ettiğini açıklayacağım. Muz, hem cumhuriyeti hem sanatıyla gündemimizde olmaya devam edecek gibi gözüküyor. Siz ne dersiniz?
Keyifli okumalar dilerim. 🍌
Siyaset biliminde muz cumhuriyeti terimi, az sayıda bulunan doğal kaynakların ihracatına bağlı bir ekonomiye sahip ve politik olarak istikrarsız bir ülkeyi tanımlamak için kullanılır. Terimi bulan Amerikalı yazar O. Henry idi.
Yazar O. Henry, gündelik yaşamın ve insan ilişkilerinin ve kaderin insana yaptığı şakalardan yola çıkarak birçok öykü yazdı. Yazar ABD'de bir bankadan zimmete para geçirmekten aranıyordu. Saklanmak için Honduras'a kaçtı ve burada 6 ay saklandı.
Honduras'ta gördüklerinden sonra muz cumhuriyeti terimini de Lahanalar ve Krallar kitabında ortaya attı. 1904 yılında Amerikalı yazar O. Henry, United Fruit Company gibi ABD şirketleri tarafından ekonomik sömürü altındaki Honduras ve komşu ülkeleri tanımlamak için bu terimi icat etti.
Bir muz cumhuriyeti, genellikle büyük bir yoksullaşmış işçi sınıfına sahiptir. Böyle bir ülkede siyasi, askeri ve ekonomik seçkinlerden oluşan bir yönetici sınıf ülkeyi yönetir. Ülke halkı tabakalı sosyal sınıflardan oluşan bir yapıdadır.
Devlete egemen olan sınıf, emeğin sömürülmesi yoluyla ekonomiyi kontrolü altına alır. Sadece birkaç tarım ürününün yetiştirildiği Orta Amerika ülkeleri buna örnektir. Bu tabir özellikle muz yetiştiriciliğinin yapıldığı çiftliklerde çalışan işçi sınıfı için kullanılmıştır.
Muz cumhuriyeti, devlet kapitalizmi ekonomisine sahip bir ülkedir. Egemen sınıf ülkeyi özel bir ticari işletme gibi işletir. Devletin arazilerinden elde edilen kâr özel mülkiyetin yani zenginlerindir. Bu sömürü sistemini devlet ile ayrıcalıklı tekeller bir arada yürütür.
20. yüzyılın başlarında çok uluslu bir Amerikan şirketi olan United Fruit Company, muz cumhuriyeti kavramının ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Cuyamel Fruit Company gibi diğer Amerikan şirketleriyle birlikte ABD hükümetinin gücünden yararlanan bu şirketler seçilmiş demokratik hükümetlere darbe yapılmasına yol açan siyasi, ekonomik ve sosyal koşulları yarattılar.
Honduraslılar arasında United Fruit Company, 'El Pulpo' yani ahtapot olarak biliniyordu, çünkü şirket Honduras'ın ulaşım -özellikle demiryolu- altyapısını kontrol altına aldı ve Honduras ulusal siyasetini manipüle etti.
1930'larda United Fruit Company, Orta Amerika ve Karayipler'de 3.5 milyon dönüm araziye sahipti ve Guatemala'daki en büyük toprak sahibiydi. Amerikan meyve şirketleri Honduras ve Guatemala gibi ülkelerde tek işveren konumunda oldukları için bu ülkeleri giderek zayıflattı. Muz cumhuriyetlerinin siyasi gücü yok oldu, ülkelerde ABD kaynaklı darbeler yapıldı ve ekonomileri çöktü.
20. yüzyılda sömürgeci güçlerden bağımsızlık elde eden ülkeler, siyaseten büyük özel şirketlerin etkisi altında kalarak birer muz cumhuriyeti haline gelmiştir. Örneğin, tatil şirketlerinin göz bebeği Maldivler ve Amerikan tütün endüstrisinin gözdesi Filipinler gibi. Hatta son yıllarda Avustralya ve ABD'de de bu tartışmalar yapılıyor. Trump geçtiğimiz sene ülkesini muz cumhuriyetine benzetmişti.
21. yüzyılda muz cumhuriyeti terimi artık Orta Amerika ya da tropik ülkelerle sınırlı değildir. Modern dünyamızda da bir muz cumhuriyetini birçok özelliğinden tanımak mümkündür. Hükümet yolsuzluğu, diktatör ve istikrarsız hükümet, sivil huzursuzluk, darbe girişimleri/isyan, sınırlı bir doğal kaynağın ihracına ekonomik bağımlılık (muzla sınırlı değil), yabancı yatırım veya ticari kuruluşlara genel ekonomik bağımlılık, yaygın yoksulluk ve yönetici sınıf ile işçi sınıfı arasındaki büyük uçurum (orta sınıf yok) bunlardan bazılarıdır.
Muz cumhuriyeti terimi Türk siyasetinde özellikle son 10 yılda sıklıkla kullanılıyor. Hatta Türk siyasi literatürüne uzun yıllar hakim olan Uganda ile benzerlik kurma söyleminin yerini alan bir ifade haline gelmiştir.
Muz cumhuriyeti denilince sizin aklınıza neler geliyor? Yorumlarınızı bekliyorum. ☟