Merhaba. Bu yazıda size sadece Bulgaristan'ın başkenti Sofya sokaklarında görebileceğiniz 'klek şop'lar hakkında tarihsel bir yazı hazırladım. Müşterilerin dizlerini eğerek bodrum bakkallarından alışveriş yaptığı bu fenomen Bulgaristan'da işyeri açmak isteyen ancak parası olmayan insanların yaratıcılığıyla ortaya çıktı. Belki biraz bizdeki gecekondu mantığına benziyor olabilir.
Keyifli okumalar dilerim.
Sofya'yı ilk kez ziyaret eden yabancıların karşılaşabileceği en sıra dışı yerlerden biri de caddelerde bodrum katlarında yer alan diz boyundaki marketlerdir. Onlardan bir bira veya bir paket sigara satın almak için onların seviyesine kadar çömelmek gerekir. Bu nedenle Bulgar jargonundaki isimleri 'klek shop' ya da 'squat shop'tur.
Klek dükkânlarının hikayesi 1989 yılında Bulgaristan'da komünizmin çöküşünden sonra başlıyor. O tarihten önce tüm işletmeler devlete aitti ve özel dükkanlar yoktu. Kapitalizmin gelişinden sonra da dükkan kiraları oldukça yüksekti. Bulgaristan ekonomisinde bu kadar büyük değişikliklerin yapılmasından sonraki ilk yıllarda sosyal ve ekonomik durum belirsizdi ve pek çok insan geçimini sağlamak için yaratıcı yollar bulmak zorunda kalıyordu.
Sokak seviyesinde bodrumu olanlar da bir şekilde bodrumlarını sigara ve alkolle doldurmuş ve dükkân sahipleri olmuşlardır. Dükkan sahibinin başı müşterinin ayakkabısı hizasındaydı ama bu kimseyi rahatsız etmiyordu. Önemli olan, kendi mülklerini kullandıkları için dükkan kirası ödemek zorunda kalmamalarıydı.
Bulgaristan günümüzde Avrupa Birliği üyesiyken ve ekonomik durum düzelmişken bile Sofya'nın merkezinde giderek daha fazla klek dükkanı açılıyor. 'Klek şop'lar Sofya'nın kültürel değerleri olmuş durumda. Artık bir klek dükkanında insanlar taze sıkılmış meyve suyu bulabilir ve hatta bir kunduracıyla bile karşılaşabilirler.
Diz altı seviyesinde bulunan bu bodrum marketler, şehrin yabancılarına ilginç gelen bir alışveriş alışkanlığı sunuyor. Burada çeşitli atıştırmalıklar, gazete, alkol ve sigara bulmak çok kolay. Hatta bazıları kahvaltı ve kahve de satıyor. Çamaşırhane gibi hizmetler vereni de var.
Pencerenin etrafındaki renkli, cam kaplı raflar, mağazanın neler sunabileceğini gösteriyor. Bazen, gerçek mallar yerine resimler de gösterilebiliyor. En güzel yanları ise bu küçük pencereli dükkanların 7/24 açık olması.
Dükkan sahiplerinin malları bu yüzden oldukça korunaklıdır. Onların tek yaptığı şey bir sonraki müşterinin geçerken çömelmesini, istediği ürünü seçmesini ve pencereden sahibine ödeme yapmasını beklemek oluyor. 7/24 açık olması sayesinde de müşteriler istedikleri saatte buralara uğrayabiliyor.
Klek mağazaları 90'lı yıllarda büyük patlama yaşadı. bugün birçok bodrum marketi işlerini yoğun trafiğin olduğu sokak ve caddelerde sürdürüyor. Çoğu da insanların dizlerinin üzerine çökmeye alışkın olduğu otobüs duraklarının yanında stratejik olarak yerleştirilmiş bulmak mümkün.
Bugün, rekor sayıda turistin ziyaret ettiği Sofya'daki klek dükkanlarına gecekondu dükkanları da diyebiliriz. Şehrin en yaratıcı yeraltı mekanları olan bu dükkanlar çok eskiden bir depo, mahzen ya da bomba sığınaklarından sadece biriydi. İkinci Dünya Savaşı'ndan önce ve Soğuk Savaş sırasında Bulgarlar ve Ruslar, Sofya'daki apartmanların bodrum katlarında her aile için ayrı alanlar olan bomba sığınakları tasarladılar. Bu odaların genellikle sokak seviyesinin hemen üzerinde küçük bir penceresi vardı.
Sofya'nın klekleri üzerine devlet tarafından finanse edilen bir çalışmayı yürüten şehir plancısı Angel Bondov, 'Bu kleksler aslında Bulgaristan'daki ilk özel işletmeler arasındaydı. Komünizmden kapitalizme yaratıcı geçişimizi sembolize ediyorlar.” dedi. Sofya Çağdaş Sanat Enstitüsü müdürü Iara Boubnova, ise 'Görsel olarak, kleksler inanılmaz derecede sıra dışı ve ilginç alanlar' dedi. “Sizi eğilmeye ve bakış açınızı değiştirmeye zorlamaları, çok fazla sanatsal potansiyel sunuyor.”