Teknoloji geliştikçe insanların sorunlara çözüm bulmak için göze aldığı şeylerin de sınırı genişliyor. Yapılan binlerce deneyde neyin doğru neyin yanlış olduğu ise her zaman bir sorunun parçası.
İşte sizi etik sorularla baş başa bırakacak 9 deney:
Teknoloji geliştikçe insanların sorunlara çözüm bulmak için göze aldığı şeylerin de sınırı genişliyor. Yapılan binlerce deneyde neyin doğru neyin yanlış olduğu ise her zaman bir sorunun parçası.
İşte sizi etik sorularla baş başa bırakacak 9 deney:
Yirminci yüzyılın ortalarında Albert Bandura adında bir bilim insanı, çocukların, yetişkinlerin hareketlerini taklit etmeyi ne kadar ileri seviyeye taşıyacağını öğrenmek istedi. Büyük, şişme bir palyaço aldı, adını Bobo koydu ve birkaç video çekti. Videolardan birinde bir yetişkin oyuncağa sarılıyor ve onunla oynuyordu. Diğerinde ise oyuncağı azarlıyor, itiyor ve hatta lastik çekiç ile dövüyordu.
Daha sonra çocukları üç gruba ayırdı. Birinci gruba şiddet içermeyen videoyu gösterdi, ikinci gruba şiddet içeren videoyu gösterdi. Üçüncü gruba ise hiçbir şey göstermedi. Çocuklar sırayla Bobo'nun olduğu odaya girdiler. Oyuncak çekiçler ve silahlar da odadaydı.
Şiddet içeren videoyu izleyen çocuklar tereddüt etmeden oyuncağa sataşmaya başladılar. Bebeği azarladılar, tekmelediler, çekiçle dövdüler ve bir silah ile tehdit ettiler. Diğer iki grup ise en küçük bir şekilde bile şiddet göstermediler.
Bu deney neyi kanıtladı?
Çocuklar yetişkinlerin hareketlerini taklit ederler ve bazen bunu düşünmeden yaparlar. İşte bu yüzden çocuklar kötü kelimeler kullanmaya, diğer çocukları dövmeye ya da saygısızca konuşmaya başlarlar. Kimi taklit ettiklerine dikkat edin.
1930'larda bilim insanları hala insanın beynindeki ne kadar verinin miras kaldığını anlamaya çalışıyorlardı. Şempanzelerin insanlar arasında yaşamadıkları için konuşamadıklarına ve düzgün davranmayı bilmediklerine dair bir teori bile vardı.
Psikolog W.N. Kellogg bu teoriyi test etmeye karar verdi. Oğlu Donald doğunca, ailesi aynı zamanda Gua adında 7 aylık dişi bir şempanze evlat edindi. Bu şempanzeyi kendi çocuklarıyla kardeş gibi yetiştirdiler.
Fakat deney aslında yanlış sonuçlar verdi. Gua eliyle kaşık tutmayı ve insan dilini biraz öğrenmesine rağmen, çok da gelişme göstermedi. Donald ise 'kız kardeşini' taklit etmeye ve zıplamaya, cırlamaya ve ısırmaya başladı. Ayrıca üç buçuk yaşına kadar sadece 3 kelime kullanabiliyordu. Deneyin acilen durdurulması gerekti.
Bu deney neyi kanıtladı?
Bir çocuk aynı zamanda hayvan davranışlarını da taklit edebilir ve Mogli Orman Çocuğu gibi birçok hikaye bunu kanıtlıyor. Diğer yandan, bir hayvanı insancıllaştırma çabası deneyde insana en yakın türdeki hayvan kullanılmasına rağmen boşa çıktı.
Iowa Üniversitesi'ndeki psikologlar çocukların nasıl suçluluk hissini geliştirdiğini çok sert bir şekilde öğrenmeye karar verdiler. Kırık bir bebeği içeren deney onlara araştırmalarında yardım etti. Bir yetişkin bir çocuğa onlar için ne kadar önemli olduğunu, onu ne kadar sevdiğini ve ne kadar çok şeyin onunla alakalı olduğunu söyleyerek bir bebek gösteriyor. Bunun ardından bebeği çocuğa verip çok dikkatli olmasını istiyorlar.
Bebek çocuğa geçince, içindeki özel bir mekanizma sayesinde bebek kırılıyor. Psikologların yönergesine göre, çocukla birlikte odada olan yetişkinin bebeğin kırılmasından sonra çocuğa bir dakika boyunca sessizce bakması gerekiyor.
Muhtemelen suçlu hisseden çocuğun kafasında o sırada neler döndüğünü hayal etmek zor fakat tamamen sessizlik içinde ayıplayarak bakmak durumu sadece kötüleştiriyor. Bir süre sonra yetişkin çocuğa giderek bunun kimsenin suçu olmadığını açıklıyor fakat görünüşe göre zarar çoktan verilmiş ve çocuk hala suçlu hissediyor.
Bu deney neyi kanıtladı?
Bu deneyde yer alan çocuklar gelecek yıllarda dikkatli ve sakin davrandılar. Fakat sağlıklı bir suçluluk hissinin nasıl olduğunu öğrenmiş olmaları çok düşük bir ihtimal. Büyük ihtimalle bu davranışın nedeni karşılarındaki insanı üzme korkusuydu. Fakat muhtemelen yetişkinlerden her şeyin beklenebileceği sonucuna vardılar.
Bruce Reimer 1965'te Kanada'da ikiz kardeşiyle doğdu. 8 aylıkken, çocuk sünnet edildi ve genital organının bir kısmı medikal sorunlar nedeniyle yandı. Psikolog John Money çocuğun ailesine radikal bir öneride bulundu: Cinsiyet değiştirmek için bir ameliyat olması ve oğullarını kızları olarak yetiştirmeleri.
Aile bunun iyi bir fikir olduğuna karar verdi. Ayrıca, bu doktor Money'nin, kişinin cinsel kimliğini belirleyenin doğa değil, yetiştirme tarzı olduğu konusundaki teorisini kanıtlaması için de iyi bir fırsattı.
Fakat Bruce Brenda olmak, elbiseler giymek ya da bebeklerle oynamak istemedi. Erkek kardeşi gibi doğduğu erkek çocuğu olarak kalmak istedi. John Money aileyi bunun zor bir yaş olduğu ve zamanla geçeceği konusunda ikna etti. Fakat yıllar geçtikçe problem daha da büyüdü. Gerçeği öğrendikten sonra çocuk birkaç tane daha ameliyat oldu ve David adında bir erkeğe dönüştü. Daha sonra ise evlendi fakat 38 yaşına geldiğinde intihar etti.
Bu deney neyi kanıtladı?
Böyle deneyler kolaylıkla çocukların zihnini bozabilir. Bugünlerde cinsel kimlik konusu daha iyi araştırılır hale geldi. Bir çocuğun cinsiyetini, çocuk bilinçli bir şekilde bu kararı veremeden saptamak ve üçüncü cinsiyet görünümü bolca tartışmaya neden oldu. Fakat söylenebilecek tek şey var ki, bu tarz şeyleri çocuğun isteği dışında yapmak bir suçtur.
1933'te psikolog Clarence Leuba gıdıklandığımızda neden güldüğümüzü anlamaya karar verdi. Bu doğuştan gelen bir iç güdü müydü yoksa bizi gıdıklayan kişinin gülümsediğini gördüğümüzden ona gülümsediğimiz için miydi? Kendi oğluyla bir deney yürütmeye karar verdi.
Leuba kendi yürüttüğü seanslar dışında ailedeki herkese oğlunu gıdıklamayı yasakladı. Ek olarak, eşine bebeğe dokunurken gülümsemeyi yasakladı.
Seansları boyunca, Leuba bebeği gıdıklarken yüz ifadeleri gizli kalsın diye bir kağıt torba giydi. Fakat deneyin saflığı eşinden dolayı bozulmuştu. Çünkü bir keresinde kadın bebeği sallarken gülümsemişti. Bir süre sonra bu deney çiftin ikinci çocuğunda devam ettirildi.
Bu deney neyi kanıtladı?
Psikolog çocukların yaygın olarak kabul gördüğünü bilmelerine rağmen güldüğü kararına vardı. Ayrıca, bu deneyin bu baba için çocuklarını hayatın basit mutluluğundan mahrum edecek kadar önemli olması gerçekten garip.
18. yüzyılda İngiliz doktor Edward Jenner, bir kişiye ölümcül olmayan inek çiçeği virüsü enjekte edilmesi durumunda, iyileştiğinde gerçekten korkutucu olan insan çiçek hastalığına karşı bağışıklık sahibi olacağını kanıtlamaya karar verdi.
Teorisini kanıtlamak için kendi oğluna inek çiçeği virüsü enjekte etti. Bu an bir heykel ile ölümsüz hale bile getirilmiş. Bebek iyileşince, Jenner büyük bir risk aldı ve oğluna insan çiçeği enjekte etti. Teorisi doğruydu. Bebek hastalanmadı.
Bu deney neyi kanıtladı?
Neyse ki doktorun hesaplamaları doğruydu ve bebek hastalanmadı. Hastalansaydı Jenner hayati önemi olan aşının mucidi değil, oğlunun katili deli bir adam olarak anılacaktı.
Bilim insanı John Watson çocuklarda koşullu tepkilerin nasıl geliştiğini anlamak istedi. Bunun için 9 aylık oğlu Albert ile bir deney yürüttü ve ona beyaz şeylerden korkmayı öğretti.
İlk önce Albert'e beyaz bir fare gösterdi. Daha sonra bebek ona alıştı ve onunla oynamaya başladı. Bilim insanı ise çocuk fareye her yaklaştığında metal bir boruya vurarak onu korkutmaya başladı.
Albert sadece fareden değil, uzaktan fareyi andıran diğer beyaz şeylerden de korkmaya başladı. Onları gördüğünde her zaman ağlamaya başladı. Deney ise kısa süre sonra durduruldu çünkü bebek annesi tarafından götürüldü.
Bu deney neyi kanıtladı?
Bu numara hayvanları eğitirken kullanılıyor fakat görüldüğü üzere gerekli duygu bebeklerde de yaratılabiliyor. Neyse ki çocuk şiddetine karşı olan ahlaki ve psikolojik tabular artık böyle sert deneylere izin vermiyor.
Başka bir korkunç deney de 1939'da Wendell Johnson ve Mary Tudor adlı bilim insanları tarafından gerçekleştirildi. 22 çocuk toplayıp iki gruba böldüler ve gruplardan birini yapay olarak kekeme yapmaya çalıştılar.
Çocuklardan bazıları sürekli olarak övülürken diğerleri sürekli küçük düşürülüyor ve onlara gülünüyordu. Yanlış konuştukları ve kesinlikle kekeleyecekleri konusunda ikna edilmişlerdi. Kısa süre sonra, ikinci gruptaki çocuklardan çoğu diğer insanlarla konuşmayı bıraktı ve bazıları kekelemeye başladı.
Gazeteciler Johnson'ın araştırmasına 'Canavar araştırma' adını verdiler. Çocuk yetiştirmenin dinamiklerini pozitif ifadelerle ya da en azından negatif olanların yokluğuyla araştırmak çok daha iyi.
Bu deney neyi kanıtladı?
Bilim insanlarının olağan dışı bir şeyler bulduğunu söylemek zor. Bir çocuğu sürekli azarlarsanız ve bağırırsanız, eninde sonunda kendine güvenmeyen bir insan olacağı kesin. Fakat bir çocuğu sürekli överseniz ve desteklerseniz, çoktan sahip olduğu kusurlarının bile üstesinden gelebilir.
Rus akademisyen Ivan Pavlov'u ve yemek refleksleri ile ilgili köpekler üzerinde yaptığı deneyleri bilmeyen birini bulmak zor. 'Gerçek Pavlov Köpeği'ni gösteren bir heykel bile var. Oysaki köpeğin yanında bir heykel daha olmalı. Mesela bronz bir çocuk!
Pavlov'un ekolü sadece köpekler üzerinde değil, 6 ila 15 yaşındaki evsiz çocukları içeren deneyler de yaptı. Öksüzler, sadece hayalini kurabildikleri çikolata, kızılcık ve diğer nefis yiyeceklerin verilmesinin ardından memnuniyetle deneylere katılmayı kabul ettiler.
Bu deneyler aslında Sovyet psikologun ve pediyatrist Nikolay Krasnogorskiy'nin kitabında anlatılmakta. Bu deneyler de köpekler üzerinde uygulananlardan çok farklı değillerdi.
Bu deney neyi kanıtladı?
Bu deney sayesinde Pavlov, insanlar ile hayvanların yemek refleksleri arasında çok da fark olmadığını kanıtladı. Bir taraftan bu araştırma bilim insanlarına insan bedeniyle ilgili daha fazla bilgi edinme şansı tanıdı, diğer taraftan bu tarz deneylerde ortaya çıkan bolca etik soruna neden oldu. Ayrıca, bu deneyde yer alan çocuklar zarar görecekse, belki de bu fikri tamamen yok saymak daha mantıklıdır.
Lütfen her olayda vicdan denilen saçma duyguyla düşünmeyin. Eğer insanlık tarih boyunca şu dönemdeki insanlar gibi her şeye duyar kasacağım diye uğraşsaydı bugün sahip olduğumuz teknoloji ve bilgilere sahip olamazdık. Şu saçma duygularınızı azıcık bir kenara bırakın ve mantığınızla hareket edin. İlaçların,aşıların, kozmetik ürünlerin hayvanlar üzerinde denenmesine karşı çıkıyorlar mesela. Bir de video yapmışlar ralph diye ajitasyonun dibine vurmuşlar sanki hayvanların duyguları varmış gibi. Mağaralarda yaşayalım o zaman hiçbir gelişme olmasın dünyada. Mazallah bir tavşan zarar görür, canı acır,ağlar ühühü.