Borsa, bazen en heyecanlı lunapark oyuncaklarından bile daha gizemli olabilir. 🚀🎢 Bir anda yukarı çıkarsın tam zaferini kutlarken aşağıya doğru ani bir çöküşe geçebilirsin! İşte bu durumların en meşhur örnekleri de “borsa balonları”. Yatırımcıların abartılı beklentileriyle şişen fiyatlar bir gün gelir patlar ve tarihe geçen çöküşler yaşanır. Hazırsan en dramatik 12 balon patlamasına birlikte göz atalım.
1630'larda Hollanda’da laleler bir anda “lüks statü sembolü” haline geldi. İnsanlar evlerini, arazilerini hatta miraslarını satıp bir lale soğanına yatırım yapıyordu. Fiyatlar öylesine yükseldi ki bir lale soğanı neredeyse bir ev parasına satılır hale geldi. Herkes daha da kazanacağına inanıyor, komşular birbirine “sen hala lale almadın mı?” diye soruyordu. Ama işler tersine döndü ve kimse artık bu fiyatlardan alıcı çıkarmayınca piyasa çöktü. Bir anda zenginlik hayalleri söndü ve ellerinde sadece çiçek kalan yatırımcılar tarihin ilk finansal krizlerinden birine imza attı. 🌷
Fransa’da John Law önderliğinde Mississippi Şirketi kuruldu ve Amerika kıtasındaki hayali zenginliklerle yatırımcılar büyülendi. Paris sokakları, Mississippi hissesi peşinde koşan insanlarla dolup taşıyordu. Hisseler fırladıkça herkes daha da fazla yatırım yapmaya başladı. Ancak sorun şu ki ortada bu değerleri haklı çıkaracak bir servet yoktu. 1720’de balon patladı ve fiyatlar hızla düştü. İnsanlar öfkeden John Law’un peşine düştü, Paris finans merkezi kaosa sürüklendi. Mississippi balonu Fransa ekonomisinde uzun sürecek bir güvensizlik yarattı.
İngiltere’de Güney Denizi Şirketi, yeni ticaret imkanlarıyla ülkeyi zengin edeceğine dair büyük vaatlerle piyasaya çıktı. Hisseler hızla yükseldi, kraliyet ailesinden sıradan halka kadar herkes yatırım yaptı. “Bu fırsat kaçmaz!” diye düşünüp bütün servetlerini yatıranların sayısı az değildi. Ama şirketin vaatlerinin büyük kısmı sadece kağıt üzerinde kaldı. Gerçekler ortaya çıkınca hisseler hızla değer kaybetti. Yatırımcıların birikimleri silinip süpürüldü, panik satışlar ülke çapında krize yol açtı. Bu çöküş İngiltere tarihinde en büyük finansal hayal kırıklıklarından biri olarak hafızalara kazındı.
1920’ler ABD için coşku yıllarıydı herkes borsadan para kazanıyor, hisseler sürekli yükseliyordu. “Bu yükseliş hiç bitmeyecek” inancı yayılmıştı. İnsanlar kredi çekip borsaya giriyor gelecekte zengin olacaklarını düşünüyordu. Ancak bu aşırı iyimserlik 1929’da son buldu. Hisseler bir anda çakıldı, bankalar iflas etti, milyonlarca kişi işsiz kaldı. Büyük Buhran sadece Amerika’yı değil tüm dünyayı etkileyerek yıllarca sürecek bir ekonomik krizin fitilini ateşledi. Bu olay tarihin en meşhur balon patlaması olarak anılmaya devam ediyor.
1980’lerde Japonya’da hisse senetleri ve gayrimenkul fiyatları inanılmaz boyutlara ulaştı. Tokyo’daki bazı arsaların değeri, ABD’deki dev şehirlerle yarışır hale gelmişti. Japonya’nın geleceğinin sınırsız büyüme üzerine kurulu olduğuna inanılıyordu. Ama balon patladı ve Nikkei endeksi hızla çakıldı. Gayrimenkul piyasası da çöktü, Japonya’nın ekonomisi uzun süre “kayıp on yıllar” adı verilen durgunluk dönemine girdi.
Sanayi devrimiyle birlikte demiryolları geleceğin en parlak yatırımı olarak görülüyordu. İngiltere’de herkes “bu tren kaçmaz” diyerek demiryolu hisselerine yatırım yaptı. Hatta bazı şirketlerin demiryolu hattı bile yoktu sadece hayaller üzerine hisseleri satılıyordu. Bir süre fiyatlar uçtu ama aşırı iyimserlik balonu şişirdikçe şişirdi. Balon patladığında binlerce yatırımcı servetini kaybetti. Demiryolu balonu tarihteki ilk büyük sanayi çöküşlerinden biri olarak hatırlanıyor.
1990’ların sonunda internetin yükselişiyle teknoloji hisseleri hızla değer kazandı. Kar etmeyen şirketlere bile büyük yatırımlar yapıldı. Ancak 2000’de gerçekler ortaya çıktı çoğunun gelir modeli bile yoktu. Nasdaq sert düştü, teknoloji hisseleri eridi ama bu çöküş sektöre daha sağlam temeller kazandırdı.
Çin’de bireysel yatırımcılar borsaya akın etti, hisseler kısa sürede şişti. Devlet destekleriyle büyüyen bu balon bir anda çöktü. Yüz milyonlarca yatırımcı ciddi kayıplar yaşadı. Çin yönetimi piyasayı toparlamak için büyük müdahalelerde bulundu.
İspanya, İrlanda gibi ülkelerde konut fiyatları hızla yükseldi. Krediler kolayca dağıtıldı, yatırımlar patlama noktasına ulaştı. Ancak 2008 kriziyle bu balon da söndü, işsizlik arttı ve ekonomiler sarsıldı. Bu dönem, Avrupa’nın finansal sisteminde büyük reformların yapılmasına yol açtı.
“Amerika’da herkes ev sahibi olacak” mottosu ile başlayan mortgage çılgınlığı, kısa sürede dünyanın en büyük finansal krizlerinden birine dönüştü. Bankalar ödeme gücü olmayan insanlara bile kredi verdi, ardından bu kredileri paketleyip yatırımcılara sattı. Herkes bu işten kâr ettiğini sanıyordu, ta ki ev fiyatları düşmeye başlayana kadar. Krediler ödenemeyince domino etkisiyle büyük bankalar batmaya başladı. Lehman Brothers’ın çöküşü, krizin simgesi oldu. Bu balon patladığında dünya ekonomisi derinden sarsıldı, milyonlarca insan işini ve evini kaybetti. Mortgage krizi, tarihe ders kitaplarına girecek türden bir felaket olarak geçti.
Küçük bir ada ülkesi olan İzlanda, bankacılık sektörünü agresif şekilde büyüttü. Bankalar devasa riskler alıyor, yurt dışından borçlanarak ekonomiyi şişiriyordu. Bir noktada bankaların büyüklüğü, ülke ekonomisinin birkaç katına ulaşmıştı. Küresel kriz patlak verince balon anında çöktü. İzlanda bankacılık sistemi iflasın eşiğine geldi, halk büyük kayıplar yaşadı. Hükümet radikal adımlar atarak bazı bankaları kamulaştırmak zorunda kaldı. Bu çöküş, küçük ekonomilerin küresel dalgalanmalardan nasıl ağır etkilenebileceğini gösterdi.
2021’de Reddit’teki küçük yatırımcılar birleşerek büyük hedge fonlarına meydan okudu. “Short squeeze” operasyonuyla GameStop hisseleri birkaç hafta içinde uzaya fırladı. Hisse fiyatları, şirketin gerçek değerinin çok üstüne çıktı. Yatırımcılar sosyal medyada adeta bir savaş başlatmıştı. Ancak bu coşku uzun sürmedi, fiyatlar çakıldı ve birçok kişi zarar etti. GameStop hikâyesi, finans tarihinde efsaneleşen bir “küçük balon” olarak yerini aldı. Aynı zamanda sosyal medyanın piyasalar üzerindeki gücünü de gözler önüne serdi.