Birçoğumuz belki de İbrahim Müteferrika'nın adını, çocukluğumuzun unutulmaz filmi Hababam Sınıfı'ndaki bilgi yarışması sahnesinde duymuşuzdur. İlk Türk matbaacısı olarak hafızamıza yerleştirdiğimiz İbrahim Efendinin diğer vasıfları çoğunlukla ön plana çıkmamıştır.
İbrahim Müteferrika'nın ne yılda ve ne şekilde Osmanlı emri altında çalışmaya başladığı bilinmemektedir. Yunanca, Latince ve Macarca'yı iyi bilmesi, onun bilhassa devlet bürokrasisinde tercümanlıkta vazife bulmasına sebep olmuş olmalıdır. 1710'da kaleme aldığı Risale-i İslamiyye adlı eserindeki derin bilgilerinden hareketle, en azından 1690'larda İslamiyeti kabul ettiği anlaşılmaktadır.
Fotoğraf: Macar Kral II. Ferenc Rakoczy
İbrahim Müteferrika 1717'de Osmanlı'ya sığınan Macar Kralı II. Rakoczy'nin sadece tercümanlığını değil, 1735'te kral ölene kadar onun bizzat her konuda yardımcılığını da yapmıştı. Matbaa meselesi ise Mehmed Said Efendi ile İbrahim Müteferrika'nın ortak çalışmalarının sonucu olacaktı. İlk kitapları 1729'da basıldıysa da bu tarihten önce İbrahim Müteferrika'nın bazı haritalar bastığı da bilinmektedir. Bu da kendisinin coğrafyaya olan ilgisini de yansıtmaktadır.
Gutenberg'in ilk keşfinden kısa süre sonra, 15. asır sonlarında azınlıklar arasında ufak çaplı matbaalar kurulmuştu. Buralarda çoğunlukla dinî kitaplar basılmaktaydı. İslam ahalisi ise kitaplarını müstensih adı verilen ve kalemi düzgün yazı erbabına kopya ettirerek çoğaltmaktaydı. Ayrıca kitapların kenarları ve içleri de tezhip ve hat sanatıyla, bazen de ebru gibi çeşitli desenlerle süslenirdi.
1729'dan 1747'ye kadar 17 farklı kitap basılan matbaanın baskı sayısı 1000 kadardı. Bu rakamlar da kitapların çok fazla satılamadığını ve halk nezdinde pek itibar görmediğini göstermektedir. Filhakika 18. asır Osmanlı toplumunun büyük kısmının önceliği kitap okur yazarlığı değildi. Ayrıca nüfusun çoğunluğu tarımla uğraşmaktaydı. Bu teşebbüsler sonrasında İbrahim Müteferrika'nın ismi ''Basmacı'' olarak da anılmaya başlanmıştır.
Padişah ve Sadrazam Efendi kendi adlarına birçok kütüphaneler kurdurdular. Önemli eserleri tercüme ettirdiler. Dolayısıyla devletin en başındaki iki ismin edebiyata ve bilime olan bu şahsi ilgi ve merakları, İbrahim Müteferrika'nın çalışmalarına olumlu tesir etti.
Osmanlı'da kağıtlara direkt olarak yazı yazılmazdı. Birtakım ön hazırlıklar ve kağıdın üzerine mürekkebin iyi tutması için sürülen sıvılar mevcuttu. Özetle kağıt bürokrasi için daima gerekli fakat temini ve kullanımı günümüzle kıyaslanamayacak kadar zor bir malzemeydi. Bu sebeple İbrahim Müteferrika'nın böyle bir imalathane kurmaya girişmesi anlaşılabilir bir teşebbüstür.
Mezar taşında 1747 tarihi yazılı olmasına rağmen, adına yazılan şiirin rakam hesabı 1745 yılını işaret etmektedir. Bu durum Müteferrika'nın 1745'te vefat edip mezarının 2 yıl sonra bina edildiği olarak yorumlanıp, yıllarca böyle nakledilmiştir. Fakat Prof. Erhan Afyoncu'nun keşfettiği belgelerde açıkça İbrahim Müteferrika'nın 1747'de vefat ettiği görülmektedir. Dolayısıyla mezar taşındaki şiirde ya bir yanlışlık yapılmıştır ya da amaç ölüm tarihini düşürmek değildir.
tarihe baktigimda bilginin saklanmasina ve paylasilmasina yonelik yeni buluslarin her seferinde medeniyette yasanan sicramalarla ayni devre denk geldigini goruyorum. mezopotamyada yazinin kesfinin hemen ardindan daginik sehir devletleri bir anda buyuk imparatorluklara donusuyor, matematik geometi felsefe her alanda sicrama yasaniyor. 9 ve 10 yy. islam medeniyetinin entellektuel bilgi patlamasi bile 751 talas savasiyla kagidin cinden ortadoguya gelisine denk geliyor. bugun kagit basit bir sey gibi gelebilir ama yazmasi zor ve pahali papuruslerden sonra kagit bilgi paylasiminda patlama yaratiyor, ispanya endulusteki bir filozof bagdattaki filozofla mektuplasip fikir alisverisinde bulunabiliyor, bilimsel gelismeleri takip edebiliyor.