Bir Odaya Girince Niye Girdiğini Unutup Beyni Hata Verenlere Bilimin Cevabı: ‘Kapı Etkisi’

31.03.2016 - 22:18

01.12.2021 - 16:25

Hepimizin başına gelir; bir odadan başka bir odaya geçtiğimizde 'Ne yapacaktım ben ya?' diyerek kalakalırız. Veya mutfağa girer, niye girdiğimizi hatırlayamadığımız için buzdolabını açıp boş boş bakarız. Genellikle böyle durumlarda iyice 'aptallaştığımızı', ne kadar dalgın biri olup çıktığımızı düşünüp kendimize sinirleniyoruz ve unutkanlığımız bizi korkutmaya başlıyor.

Korkmayın, 'aptallaşmadık' ve henüz bunamıyoruz da. Bilim insanları bu durumu da araştırıp ismini koymuşlar: Kapı etkisi (doorway effect); veya bir başka ismiyle, giriş amnezisi.

1. Kapı etkisi, bir 'kapı'dan geçtiğimizde beyinde meydana gelen geçici hafıza kaybı olarak tanımlanıyor.

Bunca iş yoğunluğunun arasında normal olarak en basit şeyleri bile unutma eğilimindeyiz. Ancak kapı etkisi, basit bir “yoğunluk kaynaklı unutkanlık” veya dalgınlık durumundan ziyade, kısa süreli bir amnezi. Beynin ve hafızanın ne şekilde organize olduğuna dair önemli ipuçları içeriyor.

2. Notre Dame Üniversitesi’nden Gabriel Radvansky, Sabine Krawietz ve Andrea Tamplin'in araştırmasına bakalım.

Bu araştırmada deneklerden, bilgisayar ortamında sanal olarak dekore edilmiş bir odada bir takım nesnelerin yerlerini değiştirmeleri istenmiş. Yeri değişen nesne ekrandan kayboluyor.

Sonra aynı denek grubundan, nesneleri bir başka sanal odaya taşımaları istenmiş ve taşıma işlemi bittikten sonra kendilerine ikinci odanın ilk hali gösterilmiş.

Deneklerin, taşıdıkları nesnelerin ne kadarını hatırlayabildikleri ölçülmüş.

Her iki durumda da taşınan nesne ekrandan kaybolduğu halde, denekler aynı odada taşıdıkları nesneleri kolaylıkla hatırlarken, başka odaya taşıdıklarını kayda değer oranda hatırlayamamışlar.

3. Kapı etkisi, hem fiziksel hem de zihinsel ortamı değiştirdiğimizde, başka bir odaya geçip başka şeyleri gördüğümüzde meydana gelir.

Bunun nedeni, başka bir mekansal gerçeğe geçtiğimizde, beynimizin çevre uyum ve düşünme sürecini yeniden kalibre edebilmesi için zamana ihtiyacı olmasıdır. Bu da geçici bir hafıza kaybına neden olur.

4. İnsan beyninin, bir an içerisinde sadece tek bilgiyi işleyebileceği düşünülüyor.

Bu nedenle, eğer bir şeye konsantre olduysanız geri kalan her şey hafızanın gerisine itiliyor.

Yani mekan değiştirip yeni bir odaya / mutfağa vb girdiğimizde, beyin bu yeni mekansal algılama esnasında bir an için bunun öncesindeki düşünceleri siliyor. Her yeni gerçeklikte, buna odaklanabilmek için bir önceki odakları geri plana itiyor.

5. Günlük yaşantımızda dikkatimiz farklı düzlemler arasında gider gelir.

Zihnimiz gün boyu işlerimiz, hedeflerimiz, planlarımız, stratejilerimiz ve somut eylemlerimiz arasında geçiş yapar. Rutin zamanlarda, yaptığımız işler daha mekanizedir ve genellikle yaptığımız şeyin kendisi tek odağımızı teşkil etmez. Örneğin düz yolda araba kullanırken yanımızdaki kişiyle rahatlıkla konuşabiliriz.

6. Fakat durum rutin değil ise, dikkatimiz yaptığımız iş üzerindedir.

Yine araba örneğinden gidersek, ani bir viraj gördüğümüzde yanımızdakiyle konuşmayı keser ve yapmakta olduğumuz işe odaklanırız. Bu, beynin büyük resimden çıkması anıdır.

7. Beyin ve büyük resim: Gün içinde yaptığımız küçük eylemlerin birçoğu, daha büyük bir eylemin parçasıdır.

Diyelim anahtarımızı almak için yatak odasına giriyor ve ne alacağımızı unutuyoruz.

Psikolojik açıdan olan şudur: Planımız (anahtar), stratejinin uygulanmasında gerekli bir aşama esnasında (yatak odasına gitmek) unutuldu. Planın kendisi de muhtemelen daha büyük bir planın (evden çıkmaya hazırlanmak) parçasıydı, ki bu da daha büyük başka bir planın (işe gitmek) parçası.

8. Bu karmaşık hiyerarşi basamaklarında inip çıkarken anahtar ihtiyacı bir yerde akla gelir ve plan kuracak kadar bir süre dikkatimiz onun üzerinde yoğunlaşır.

Ama hemen ardından kısacık bir an için başka bir şeye kayar (diyelim elbiseleri kimin yerde bıraktığı).

Yani mekansal değişikliğe beynin adapte olma süresinin yanı sıra, zihin akışımızda dikkatimizin küçücük anlığına başka bir yere kayması da kapı etkisine neden olur.

Yapmaya çalıştığımız birçok iş arasında acelece düşünülmüş bu şey, ortam değiştiğinde unutulur.

9. Araştırmacılar kapı etkisinin, hayatta kalma mekanizmasının bir kalıntısı olabileceğine inanıyor.

Avcılar ve mağara sakinleri olduğumuz geçmiş yaşamda, güvenli çevremizi bırakıp yeni ve bilinmeyen bir çevreye gitmek şimdikinden çok daha tehlikeliydi. Yeni çevrede uyanık ve tetikte olabilmemiz için içgüdülerimiz, eski çevreyi unutmamızı sağlardı.

Farklı bir odaya girdiğimizde beynin bu yeni mekansal gerçeği algılarken diğer bilgiyi silmesinin, böyle bir içgüdüsel arka plana dayanabileceği düşünülüyor.

10. Yani kapının bir nevi metafor görevi gördüğünü söylemek mümkün.

Kapı, beynimizin yeni şeylere odaklanabilmesi için önceki düşündüklerini unutmasını sağlayan bir tetikleyici gibi.

Aniden aklımıza gelen bir aramayı yapmak üzere web siteleri arasında geçiş yaptığımızda ne arayacağımızı unutmamızın da sebebi bu. Metaforik bir kapıdan geçmiş olmamız.

11. Peki bu durum, iki "oda" birbirinin aynısı iken de geçerli olur mu?

Diyelim iki oda / mekan / web sitesi birbirinin tamamen aynısı olacak

şekilde dekore edilmiş olsa yine de kapı etkisini yaşar mıyız?

Bunun cevabını daha detaylı araştırmalar belirleyecek.

12. Sonuç olarak, kapı etkisi herhangi bir demans veya yaşlılık belirtisi değil ve oldukça normal.

Psikologlar kapı etkisinin insan hafızasının güçlü yönlerinin yanı sıra, zayıflıklarını ve da ele verdiğine, beynimizin ne şekilde çalıştığını anlamamızda bir basamak teşkil ettiğine inanıyor.