“Gemicilerin gözü doymuyordu. 50 - 60 kişilik gemiye 200 - 300 kişi alıyorlardı. Biraz su ve ekmekle yola çıkmışlardı. 5 - 6 günü aşınca bunlar tükeniyor ve açlıktan salgın hastalıklara yakalanıyorlar, yolda ölüyorlar ve onlar da denize atılıyorlardı. 600 kişiyle yola çıkan gemiden ancak 370 kişi sağ çıkabilmişti.”
'Annesinin soğumuş cesedinde süt arayan yavrular, donup öldüğü halde çocuğunu kucağından bırakmayan analar ve sırf ısınmak için sıkışarak yattıkları yerde birlikte donarak ölen gruplar, Karadeniz sahilinde olağan manzaralardı...”
Camlaşmış gözleriyle korkunç şekilde bakan birkaç kafanın bulunduğu kocaman bir sandığı çekip göstererek 'Onları kaynatıyorum, temizliyorum ve anatomi çalışmaları için Berlin’deki profesör dostlarıma gönderiyorum' -General Zass
“Çerkesler bizden nefret ediyor. Çünkü onları özgür yaylalarından attık, köylerini yaktık ve kabileleri toptan yok ettik.” Aleksandr Puşkin
“Göçmenlerin sorunu felakete dönüşüyor. Açlık ve hastalık had safhada. Trabzon’ a gelen 100 bin kişi 70 bin kişiye indi. Samsun'a 70 bin kişi indi. Günlük ölü sayısı 500 kişidir.
Trabzon’da bu sayı 400 kişidir. Gerede Kampı’nda 300 kişi, Akçakale ve Sarıdere’de günlük ölüm 120-150 kişi arasındadır. İtalyan Dr. Barozzi’ nin raporlarında şu ibareler dikkat çekicidir ‘İnsanlar, uzun süre bitkiler, bitki kökleri ve ekmek kırıntılarıyla hayatta kalmaya çalışıyorlar’.”
Çerkeslerin Kafkasya dışında en yoğun yaşadığı yerler, başta Türkiye olmak üzere Suriye, Ürdün, Filistin, Mısır, eski Yugoslavya, bazı Avrupa ülkeleri ve Amerika gibi çok farklı ülkelerden oluşmaktadır. Trablusgarp' a (Libya) bir defada 1000 aile gönderildiği arşiv belgesi ile sabittir. Irak, Endonezya gibi hiç tahmin edilemeyecek ülkelerde dahi Çerkes varlığına rastlanmaktadır.
Sürgün esnasında 40 kişilik teknelere bindirilen Çerkesler, dillerini bilmediği askerlere isimlerini veremedikleri için kardeşlerinden, eşlerinden, ailelerinden, akrabalarından ayrı düşmüşlerdir. Kardeşlerinden ayrı düşen bir Çerkes kızı, tekneye binmek istemez. Bütün çırpınışlarına rağmen kırkıncı kişi olarak tekneye bindirilir ve gözyaşları içinde geride kalanlara, yaşananlara şahit olan dolunayı göstererek şunları söyler: “Kardeşlerim, aya bakın çünkü ben nerede olursam olayım, ayın dolunay olduğu vakitlerde aya bakıyor olacağım.”
151. yılını geride bıraktıkları soykırımı ve sürgünü asla unutmadılar. Her yıl 21 Mayıs'ta Rusya Federasyonu İstanbul Başkonsolosluğu önünde, muhatabın karşısında suçu haykırmak için bir araya geliyorlar.
Ha Marje! #ayabakalım
21 Mayıs saat 20'de Rus Konsolosluğu önünde Çerkes Soykırımını protesto etmek için toplanıyoruz.