Hemen söyleyelim; Türkçe'de kullandığımız olumsuz anlamıyla 'gammaz', bu başlıkta kastedilen arkadaşları tam olarak tanımlamıyor. İngilizce'de whistleblower diye isimlendirilen 'gammaz'ları Türkçe'de karşılayan bir sözcüğümüz de bulunmuyor; ve kendilerini genellikle ispiyoncu, muhbir, jurnalci gibi sıfatlarla niteliyoruz.
Çalıştığı kurum içerisinde yapılan haksızlıklara, yanlış uygulamalara, ahlaki olmayan davranışlara dur deme cesaretini gösterip, bu haksızlığı hem kurum içi, hem de kurum dışında duyurmaya çalışan kişilerden bahsediyoruz.
Bu davranışları şöyle düşünelim:
- hırsızlık,
- kaynakları kötüye kullanmak,
- yönetimin yapmış olduğu hatalı ve adil olmayan uygulamalar,
- güvence ve güvenliği sarsacak tutum ve davranışlar,
- sözlü veya fiziksel istismar,
- ayrımcılık,
- yasaların ihlali; vb.
Bir ofis gammazının en büyük ikilemi, eylem sonrası maruz kalacağı tavırlar ve yaşayacağı durumlardır. Kahraman mı ilan edilecek, yoksa düşman mı? Desteklenecek, alkışlanacak mı yoksa bir kenara itilip, yerle bir edilen itibarını yeniden mi kazanmaya çalışacak?
Bazı kültürlerde 'gammaz'ların ofisteki varlığı ve yanlışı duyurma eylemleri bir tehdit olarak algılanırken, bazı toplumlarda ise bu kişilerin desteklenip cesaretlendirildiğini söylemek mümkün.
Özellikle toplumsal sorumluluk ve etik bilinci gelişkin kültürlerde, 'gammaz'ların daha fazla sorumluluk taşıdıkları inancı ile daha çok seslerini çıkardıkları görülüyor.
2013 yılında yayımlanan “How Loud Can That Whistleblow?” isimli makalede bahsi geçen bir araştırmanın sonuçlarına göre, araştırmaya katılan 233 'gammaz'ın %90’ı ya işinden kovulmuş ya da kademeleri azaltılmış; %27’si soruşturma geçirmiş; %25’i zararlı madde kullanımına yönelmiş; %15’i boşanmış ve %8’i ise iflasa sürüklenmiş.
Bunun dışında dışlanma ve yalnız bırakılma, kara listeye alınma da olumsuz sonuçlar arasında yer alıyor.
Dünya’da konuyla ilgili kayıt altına alınmış sayısız örnek görmek mümkün.
Örneğin ABD'de çok bilinip hatırlanan bir örneğe bakarsak, FBI eski çalışanı Coolen Rowley, 11 Eylül saldırılarından sonra yaptığı açıklamalar yüzünden FBI tarafından zorla emekli ettirilmiş, ardından Time dergisinde 'yılın insanları'ndan biri seçilerek yüceltilmişti.
G. Hofstede’nin ele aldığı kültürler araştırmasında Türkiye, 37 skor puanı ile bireyciliği düşük (kolektivist) bir toplum olarak tanımlanmış. Ortaya çıkan örneklere ve uygulamalara da baktığımız zaman,'gammaz'ların bizim toplumumuzda da çok yer bulamadıklarını, ve genel olarak işletme yöneticilerinin bu çalışanların varlığına pek sıcak bakmadıklarını açıkça söylemek mümkün.
Türkiye’de yaşanan ve basın yayın organlarına da yansıyan vakaların sayısı hayli az.
(Toplum olarak 'gammaz' olgusuna her ne kadar sıcak bakmasak da, Türkiye'nin bugüne dek gördüğü (göremediği) en gizemli 'gammaz'ın da epey benimsenip taraftar bulduğunu unutmayalım: Fuat Avni.)
İşin özetinde ise elimizde şu soruyla kalıyoruz:
Etik değerlerin bu kadar yüceltildiği, bu kadar dillendirildiği bir dünyada, etik olmayan davranışları görmezden gelmeyip, bu haksızlıklara ses çıkaran ve bunu duyuran insanları kara listeye almak, birbirleriyle çelişen durumlar değil mi?
Emel Esen
Harvard Business Review Türkiye, Aralık 2015