Bir yerde tarih konuşuluyorsa mutlaka arşivden de söz edilir. Şüphesiz ki arşiv belgeleri olmadan iyi bir tarih yazılamaz. Peki arşiv nedir? Ülkemizde hangi arşivler vardır, kimler araştırma yapabilir ? Bu içerikte bu ve benzeri sorular çevresinde dünyada ve ülkemizdeki arşivler üzerine bilinmesi gereken genel bilgileri derlemeye çalıştık.
En sade tanımla arşiv, geleceğe tarihî, siyasî, sosyal, kültürel, hukukî, idarî, askerî, iktisadî, dinî, ilmî, edebî, estetik, biyografik, teknik ve benzeri herhangi bir değer olarak intikal etmesi gereken yazılmış, çizilmiş, resmedilmiş, görüntülü, sesli veya elektronik ortamlarda üretilmiş belgelerin bulundurulduğu ortamdır. Buradaki belgelere ise Arşiv Malzemesi denir.
Genel olarak dünyadaki eski ve köklü arşivler arasında şunlar sayılabilir:
Ülkemizde başta Devlet Arşivlerine bağlı olan Cumhuriyet ve Osmanlı arşivi olmak üzere, Genelkurmay'a bağlı ATASE arşivi, Milli Savunma Bakanlığı arşivi, Dışişleri ve İçişleri Bakanlığı arşivleriyle, Tapu ve Kadastro arşivleri bulunmaktadır. Bunun dışında birçok köklü kurumun kendine özel arşivleri bulunmaktadır. (Türk Tarih Kurumu, Türk Dil Kurumu vb.)
Esasında Osmanlı, İstanbul'un fethinden sonra evraklarını saklamaya başlamıştı. Modern anlamda düzenli bir arşivi ise 1845'ten sonra görmekteyiz. Mustafa Reşid Paşa'nın girişimleriyle, bir arşiv binası kurmak fikriyle başlayan proje, 1850 yılında sona ermiş ve belge tasnifi işine başlanmıştı. Bu bina Sultanahmet'te kurulmuş ve adına Hanize-i Evrak denilmişti. Arşiv Cumhuriyet'in ilanından sonra da uzun süre buradaki yerinde kullanıldı. Fakat 2013 yılında Kağıthane semtinde yeni ve modern binalar yapılarak, Osmanlı Arşivi tamamen buraya taşındı. Arşiv günümüzde halen İstanbul'un Kağıthane semtinde bulunmaktadır.
Osmanlı Arşivlerinde kuruluş döneminden 1922 yılına kadarki süreci kapsayan belgeler bulunur. Cumhuriyet Arşivlerinde 1920 yılından itibaren günümüze kadarki süreç içerisindeki belgeler bulunur. Fakat bu belgeler üzerinden 30 yıl geçmeden araştırmaya açılmazlar.
Arşivlerde bulunan belgeler ise eski bir hatırat, mektup, telgraf, padişah emri, sadrazamların padişaha yaptığı arzlar, Bab-ı Ali'den çıkan evraklar, fotoğraflar, eski kitaplar gibi birçok türden belge bulunmaktadır. Fatih Sultan Mehmet'in Fetih'ten sonra gayr-i Müslimlere tanıdığı ayrıcalıkların fermanından tutun, 1800'lü yıllardaki bir cinayetin araştırılma emrine kadar, birçok farklı konuda belge bulunmaktadır.
Cumhuriyet ve Osmanlı arşivleri 18 yaşını doldurmuş bütün Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarına açıktır. Fakat Genelkurmay, Dışişleri, Milli Savunma Bakanlığı gibi arşivler, sadece konunun uzmanlarına özel izinle açılan arşivlerdir. Adı geçen uzmanlar da çoğunlukla tarihçilerdir.
Arşiv deyince herkesin aklında 'kütüphane gibi bir yere gidip eski kağıtları incelemek' canlanmaktadır. Bugün Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivlerine bir araştırmacı olarak gittiğinizde, eğer konu hakkında doktora veya yüksek lisans tezi ve bundan başka bir akademik araştırmada bulunan bir uzman değilseniz, gerçek belgeleri görmeniz çok zordur.
Arşiv çalışma salonunda birçok bilgisayar bulunmaktadır. Bu bilgisayarlardan arşiv kataloglarına giriş yapar ve aradığınız belgelerin fotoğraflarını buradan bulup incelersiniz. Esasında tasnifi yapılmamış belgeleri görmeniz mümkün değildir. Yani özetle günümüzde her şey elektronik ortamda halledilmektedir.
Büyük ölçüde, kapsamlı ve verimli bir araştırma yapabilmek için, ileri derecede Osmanlıca bilmek gerekir. Fakat Cumhuriyet Arşivleri için bu kural bir istisna oluşturabilir. Zira 1928 yılından sonraki belgeler latin alfabesiyle yazılmıştır. Yinede Osmanlı dili kullanıldığı için eski kelimelere aşina olmak gereklidir. Bunun yanında Osmanlı Arşivleri, kitap olarak yayınladıkları belgelerin latinizasyonlarını da vatandaşlara sunmaktadırlar. Dolayısıyla hiç Osmanlıca bilmeyen birisi de arşivdeki belgeler hakkında bilgi sahibi olabilir.
Ülkemizde arşiv uzmanı olmanın birincil şartı çok iyi bir seviyede Eski Osmanlı Türkçesi bilmektir. Bunun sağlanması için de birincil şart Arapça ve Farsça'ya aşina olmaktır. Genellikle uzmanlar, Türk Dili Edebiyatı ve Tarih bölümü lisans mezunları arasından, belge okuma sınavı ile seçilir. Bunun dışında Bilgi ve Belge Yönetimi bölümü mezunları da arşivlerde uzmanlık dışındaki birtakım görevlerde bulunmaktadırlar.
Arşivler tarihle olan bağımızı güçlendirmesi bakımından, dün ile bugün arasındaki iletişimi sağlamaktadır. Aynı zamanda tarihçilerin ve tarih biliminin vazgeçilmez bir yardımcısıdır. Bundan başka modern bir ülkenin olmazsa olmazlarından birisidir. Öyle ki yeri geldiğinde iki ülke arasında çıkan bir sorunu, arşivden çıkan bir belge çözüme kavuşturabilir.
ARAŞTIRMALAR
Mübahat S. Kütükoğlu-Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 1994
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, İstanbul 2000
İsmet Binark-Türk Arşivlerinin Kısa Tarihçesi Ve Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğünün Faaliyetleri, Ankara 1994
İsa Özkul-Türk Arşivleri Bugünü Ve Geleceği, Ankara 2000
İNTERNET KAYNAKLARI